Маханова Феруза Мамаражабовнанинг фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Мақсуд Шайхзода шеърияти тили синонимларнинг лингвопоетикаси” 10.00.01 – Ўзбек тили.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: Б2025.1.PhD/Fil5466
Илмий раҳбар: Бобожанов Шарипбой Худошукурович, филология фанлари номзоди, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Шаҳрисабз давлат педагогика институти
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи.
ИК рақами: Қарши давлат университети, DSc.03/30.12.2021.Fil.70.01
Расмий оппонентлар: филология фанлари доктори, профессор Хўжамурод Жабборов; филология фанлари номзоди, доцент Шарипбой Бобожанов Худошуривеч
Етакчи ташкилот: Самарқанд давлат университети
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Мақсуд Шайхзода шеъриятидаги синонимларнинг лингвопоетик хусусиятларини аниқлашдан иборат
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги: Мақсуд Шайхзода шеъриятидаги синонимларнинг семантик майдони тизимли равишда таҳлил қилиниб, уларнинг лексик-семантик хусусиятлари, маъновий дифференциация даражалари ва семантик компонентларининг ўзига хос тақсимоти, синонимларнинг бадиий ифода воситаси сифатидаги функциялари далилланди;
шоир ижодида синонимларнинг индивидуал қўлланилиш хусусиятлари – доминант синонимлардан чекиниш, пассив лексик қатламга мансуб сўзлардан фойдаланиш, окказионал синонимлар яратиш каби жиҳатлар, шоирнинг синонимларни танлашдаги маҳорати – контекстга мос келиш, семантик нозикликларни ифодалаш, эмоционал градация яратиш принципларида намоён бўлиши, синонимлар ёрдамида қаҳрамонларнинг психологик ҳолатини, ички монологларини, руҳий трансформацияларини ифодалаш усулларининг кўп босқичли механизми очиб берилди;
синонимларнинг маъновий функциялари – денотатив, коннотатив ва ассоциатив маъно қатламларининг ўзаро таъсири, стилистик функциялари – услубий дифференциация, регистер танлаш, бадиий колорит яратиш каби жиҳатлари; контекстуал синонимларнинг юзага келиш механизмлари, уларнинг лексик синонимлардан фарқловчи хусусиятлари ва бадиий тасвирни бойитишдаги ўзига хос имкониятлари таҳлил қилинди;
синонимларнинг образлилик яратишдаги механизмлари – конкретдан мавҳумга, мавҳумдан конкретга ўтиш, синестезия, антропоморфизм каби усуллар орқали бадиий тасвирни кучайтириш имкониятлари; эмоционаллик ва экспрессивлик яратишда градуал тақсимоти, эмоционал кучайиш ва сусайиш эффектлари, психологик таъсир ҳамда бадиий образ характерини ёритишда, маданий қадриятларни акс эттиришда миллий тил бойлигини сақлаш ва ривожлантириш функциялари, лингвокултурологик маъноларни ифодалаш имкониятлари очиб берилди.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Мақсуд Шайхзода шеърияти тили синонимларининг лингвопоетикаси тадқиқ этилиши бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Мақсуд Шайхзода шеъриятида қўлланилган сўз ва ибораларнинг семантик майдони, уларнинг бадиий ифода воситаси сифатида қўлланилиши, шунингдек, шеърларнинг эстетик таъсирини шакллантиришдаги синтактик қурилмаларнинг ўрни ва уларнинг бадиий асар яратишдаги аҳамияти очиб берилганлигига оид хулосаларидан Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида ф.ф.д., профессор Л.Раупова раҳбарлигида 2021-2023-йилларда амалга оширилган АМ-ФЗ-201908172-рақамли “Ўзбек тилининг таълимий корпусини яратиш” мавзусидаги амалий лойиҳани амалга оширишда фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2024-йил 21-декабрдаги 01-4052-сонли маълумотномаси). Натижада ўзбек тилининг таълимий корпуси яратиш лойиҳасида Мақсуд Шайхзода шеъриятининг лексик-семантик хусусиятлари ва синонимларнинг лингвопоетик функциялари бўйича тўпланган материаллар корпуснинг шеърий матн қисми учун муҳим лингвистик маълумотлар базасини ташкил этди, бу эса корпусда бадиий нутқнинг ўзига хос хусусиятлари, шеърий тилнинг семантик майдонлари ва синонимик муносабатларнинг намойиш этилишини таъминлади.
Мақсуд Шайхзода ижодининг синонимик қаторлардан фойдаланишнинг индивидуал хусусиятлари аниқланиб, улардан ўта маҳорат билан фойдаланиши, улар ёрдамида маънонинг нозик қирраларини очиб бериши, қаҳрамонларнинг ҳис-туйғуларини ва ички кечинмаларини ифодалаши, бадиий образларни яратиши ва шеърларининг таъсирчанлигини ошириши аниқланганлигига оид илмий хулосалардан 2022-2024-йилларда “Ўзбекистон Давлат Мусиқа ва санъат ўқув муассасалари учун “Болалар рақслари” фанидан интерактив ўқув қўлланмалар яратиш” мавзусидаги Ф3-2019081773-рақамли фундаментал лойиҳани бажаришда, хусусан, “Ўзбек болалар рақслари, рақс либослари ва тақинчоқлари номларининг ўзбекча-русча-инглизча-французча қисқача изоҳли луғати”ни яратишда фойдаланилган. (Ўзбекистон Давлат хореография академиясининг 2025-йил 5-майдаги 1/04-224-сонли маълумотномаси). Натижада ўзбек болалар рақслари, рақс либослари ва тақинчоқлари номларининг кўп тилли луғатини яратишда синонимик қаторларнинг семантик хусусиятлари ва маъно нозикликларини очиб бериш принциплари қўлланилди, бу эса рақс терминологиясининг турли тиллардаги муқобилларини топиш, миллий-маданий коннотацияларни сақлаш ва ҳар бир тилнинг ўзига хос ифода имкониятларини ҳисобга олган ҳолда аниқ ва тушунарли таржималар яратиш имконини берди.
Шайхзода шеъриятида синонимларнинг маъно ва стилистик функциялари, прагматик талқини ва контекстуал синонимларнинг бадиий тасвирни юзага келтиришдаги аҳамияти, бадиий тасвирни бойитишдаги ўрни очиб берилганлигига оид илмий хулосалардан Қашқадарё вилояти телерадиоканали “Файзли кун” дастурининг сценарийсини ёзишда фойдаланилди ҳамда “Олтин воҳа” радиосининг 2025-йил 25-мартда “Очиқ мулоқот” радиоешиттиришида эфирга узатилди. (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Қашқадарё вилояти телерадиоканали” ДМ 2025-йил 28-мартдаги 1705/54-сон маълумотномаси). Натижада Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан илгари сурилган беш муҳим ташаббусни қўллаб-қувватлаш, ҳаётга татбиқ этиш вазифасини бажарган.
