Нуритдинова Райхона Нумоновнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ижтимоий чегараланган лексик бирликлар тадқиқи (жиноят аргоси мисолида)”, 10.00.11 – Тил назарияси. Aмалий ва компютер лингвистикаси.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: № B.2023.2.PhD/Fil3289.
Илмий раҳбар: Мамажонов Мухаммаджон Юсубжонович, филология фанлари доктори, профессор 
Диссертация бажарилган муассаса номи:  Фарғона давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.05.02.
Расмий оппонентлар: Мадраҳимов Илҳомжон Собирович, филология фанлари доктори, доцент; Хурматилло Исмоилов, филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент.
Етакчи ташкилот:  Бухоро давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади ўзбек тилшунослигида социолингвистикага оид тадқиқотларни олиб бориш, жиноят оламига тегишли бўлган бирликлар бўйича тадқиқотларни ўрганиш ҳамда ўзбек тилининг жиноият аргоси хусусиятларини очиб бериш, арго тили/нутқининг ҳосил бўлиш системаси ҳамда ўзига хосликларини аниқлаш ва ифода шаклига кўра турларини таснифлашдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: 
 ижтимоий чегараланган лексик бирликларни ўрганишнинг назарий масалалари тил ва нутқ системасида тутган ўрни аниқланди; тилда юзага келадиган фарқлар мавжудлигини инобатга олган ҳолда жамият тилининг адабий тилдан фарқланишига сабаб бўлувчи ижтимоий омиллар тил эволюциясида катта ўрин эгаллаши илмий равишда очиб берилди: ижтимоий омил сифатида 1)ички омил сифатида инсон ёши, мавқеи, маданияти, миллати, таълим даражаси, яшаш муҳити; 2) ташқи омил сифатида эса мулоқот шарт-шароитлари, сўзловчи ҳамда тингловчи ўртасидаги муносабатлар асос қилиб олинган;жиноятчилар нутқининг фонетик, лексик-семантик, морфологик ҳамда синтактик хусусиятлари социолингвистик жиҳатдан таҳлил қилиниб, уларнинг илмий асоси амалий мисоллар орқали ёритилди; тилга таъсир этувчи бирликлар тил тизимининг барқарорлигини сақлаган ҳолда, унинг ички моҳиятини тўлиқ издан чиқармасдан, аста-секинлик билан ривожланиш динамикасида фаол иштирок этиши ҳолати тил сатҳлари кесимида аниқлаб берилди;
замонавий йўналишлар таҳлили жараёнида арго ва унга яқин тушунчалар – жаргон ҳамда сленглар синхрон ва диахрон аспектларда таҳлил қилиниб, уларнинг ўзига хос хусусиятлари аниқланган ҳамда уч тушунча бир-биридан фарқланган (арго, сленг ва жаргон); ўзбек тилидаги жиноятчилар тили/нутқига хос бўлган бирликлар социолект сифатида қаралиб, “жиноят аргоси” деган атама остида бирлаштирилган: вербал ҳамда новербал шаклдаги арголар тасниф қилинган; ўзбек тилида арголар нафақат жиноятчилар нутқида, балки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар мулоқотида, интернет коммуникацияси ва бадиий асарлар тилида ўзига хос функцияларни бажариши аниқланган; жиноят лексикасининг сўзлашув, бадиий ва бошқа услублардаги ўрни белгиланган;
жиноят аргосининг ҳосил бўлиш тизими ҳам бошқа сўз қатламлари singari янги тушунчани номлаш зарурати натижасида шаклланиб бориши аниқланган; адабий тилнинг бойиш манбаларидан фарқли равишда ўзига хос хусусиятларга эга эканлиги кўрсатиб берилган; арго лексикасининг бойиб бориши икки манба – ички ва ташқи манбалар асосида кечиши мисоллар орқали ёритилган; жиноят аргоси ахборот узатиш, алмашиш, эмотивликни билдириш вазифаларини бажариши ҳамда маълумотларнинг онгда ассоциацияланиши натижасида белги моҳиятининг табулашуви, сирли тутилишини далилланган;
сирли гуруҳ тили/нутқининг ҳосил бўлиши ҳамда унинг ижтимоийлашувини юзага чиқаришга хизмат қилувчи анъаналар мавжудлигини ўғрилар томонидан намойиш этиш – жиноят тилининг юзага чиқишидаги ижтимоий-психологик сабаб сифатида кўрсатилган ҳамда вербал ҳамда новербал шакллари тасниф қилинган; арголар таркибига нолисоний восита сифатида татуировкалар эса шунчаки тасвир эмас, балки муайян ижтимоий гуруҳ учун мавжуд ахборот шакли саналиши кўрсатилган ҳамда новербал мулоқот тизимини ҳосил қилиши аниқланган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Тадқиқотнинг назарий таклифлари, амалий тавсиялари ва хулосалари қуйидагиларга татбиқ этилган:
ижтимоий чегараланган лексик бирликларни ўрганишнинг назарий масалалари тил ва нутқ системасида тутган ўрнини аниқлаш, тилда юзага келадиган фарқлар мавжудлигини инобатга олган ҳолда жамият тилининг адабий тилдан фарқланишига сабаб бўлувчи ижтимоий омиллар тил эволюциясида катта ўрин эгаллаши, жиноятчилар нутқининг фонетик, лексик-семантик, морфологик ҳамда синтактик хусусиятлари социолингвистик жиҳатдан ёритилиши, тилга таъсир этувчи бирликлар тил тизимининг барқарорлигини сақлаган ҳолда, унинг ички моҳиятини тўлиқ издан чиқармасдан, аста-секинлик билан ривожланиш динамикасида фаол иштирок этиши ҳолати тил сатҳлари кесимида аниқланишига оид хулосалардан 2022–2023 йилларга мўлжалланган AL-FDU2022307-010 рақамли “Лингвистик таҳрир ва таржимашунослик” илмий-тадқиқот марказида “Антиплагиат” дастурини амалиётга жорий этиш илмий-амалий лойиҳасини бажаришда фойдаланилган (04/9265-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳадаги тил инсон тафаккур фаолиятининг механизми, қуроли эканлиги, унинг ижтимоий мавқеи ва маънавий дунёси таркибий қисми сифатида қаралиши ҳақидаги ўринларнинг мукаммаллашувига эришилган;
замонавий йўналишлар тадқиқи жараёнида арго ва унга яқин тушунчалар – жаргон ҳамда сленглар синхрон ва диахрон аспектларда таҳлил қилиниб, уларнинг ўзига хос хусусиятлари аниқланган ҳамда уч тушунча бир-биридан фарқланиши, ўзбек тилидаги жиноятчилар тили/нутқига хос бўлган бирликлар социолект сифатида қаралиб, “жиноят аргоси” деган атама остида бирлаштирилиши, ўзбек тилида арголар нафақат жиноятчилар нутқида, балки ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар мулоқотида, интернет коммуникацияси ва бадиий асарлар тилида ўзига хос функцияларни бажариши, жиноят лексикасининг сўзлашув, бадиий ва бошқа услублардаги ўрни белгиланишига оид тавсиялардан FZ-2019081663 рақамли илмий–амалий лойиҳани бажаришда фойдаланилган (Ўзбекистон давлат хореография академиясининг 2023 йил 12 июндаги 1/04-51–сон маълумотномаси). Натижада субстандартлар лексикасига оид маълумотлар асосида лойиҳа доирасида яратилган тўпламнинг мукаммаллашувига эришилган;
жиноят аргосининг ҳосил бўлиш тизими ҳам бошқа сўз қатламлари сингари янги тушунчани номлаш зарурати натижасида шаклланиб бориши, адабий тилнинг бойиш манбаларидан фарқли равишда ўзига хос хусусиятларга эга эканлиги, арго лексикасининг бойиб бориши икки манба – ички ва ташқи манбалар асосида кечиши, маълумотларнинг онгда ассоциацияланиши натижасида белги моҳиятининг табулашуви, сирли тутилишини далилланган хулосалардан Республика Тожик миллий-маданий маркази Фарғона вилояти бўлинмаси томонидан 2022 йил 20 июндан 20 декабргача амалга оширилган “Дўстлик – осойишталик гарови” мавзусидаги 1 рақамли давлат гранти лойиҳасини бажаришда фойдаланилган (Республика Тожик миллий-маданий маркази Фарғона вилояти бўлинмасининг 2023 йил 8 ноябрдаги 53 сон маълумотномаси). Натижада жиноят аргоси ўзига хос кўчма ва яширин маънони таъминловчи восита сифатида нутқнинг жозибадорлиги ва таъсирчанлигини ошириш ҳақидаги таҳлиллар лойиҳа мазмунини илмий-назарий жиҳатдан бойитган.