Xayitova Dilshoda Murodjonovnaning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I.Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): “Turli tizimli tillarda koloronimlarning kognitiv, leksikografik va funksional xususiyatlari” 10.00.11 – Til nazariyasi. Amaliy va kompyuter lingvistikasi” ixtisosligi bo‘yicha.
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2025.1.PhD/Fil3981.
Ilmiy rahbar: Umarova Nargizaxon Rustamovna, filologiya fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Farg‘ona davlat universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Farg‘ona davlat universiteti, DSs.30.12.2019.Fil.05.02 raqamli Ilmiy kengash.
Rasmiy opponentlar: filologiya fanlari doktori, professor Ilhomjon Madrahimov, ikkinchi rasmiy opponent sifatida filologiya fanlari doktori Manzura Abjalova.
 Yetakchi tashkilot: Namangan davlat universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi turli tizimli tillar doirasida koloronimlarning semantik, kognitiv, leksikografik, funksional xususiyatlarini o‘rganish.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
milliy madaniyatning asosiy elementi sifatida rang va uning kognitiv, falsafiy va lingvistik talqinlari, o‘rganilayotgan tillardagi ranglar tizimi hamda bu tizimning umumiy va milliy o‘ziga xos xususiyatlari tavsiflangan;
tillarda koloronimlar ramziyligining universalligi, ya’ni ranglarning turli til jamoalari milliy olam manzarasi bilan bog‘liq umumiy falsafiy talqini (jumladan,  oq – mukammallik, poklik; qora – yovuzlik; sariq – xiyonat, kasallik va karantin; yashil – yoshlik, islomiy talqinda – jannat; qizil – sevgi, ehtiros va navqironlik belgisi ekanligi, shuningdek, uning olov, do‘zax, azob kabi ramziy ma’nolarni ifodalashi); mazkur til madaniyatlarida ranglar bilan bog‘liq asosiy tushunchalar – rang va uning tuslari, ya’ni ikkilamchi ranglar koloronimning semantik tarkibini hosil qilishi; tilda rang ifodasi xromatik (ranglilik) yoki akromatik  (beranglik/rangsizlik) tarzda namoyon bo‘lishi; o‘zbek, ingliz va rus tillari doirasida ranglarning lingvistik paradigmasi va terminologik tizimi, kognitiv maydoni, assotsiativ tarkibi (muayyan rang bilan bog‘liq holda tasavvur etiladigan tushunchalar tizimi) hamda semantik tasnifi yoritilgan;
har bir rang belgisining semantik jihatdan ko‘p bosqichli konseptual tuzilma ekanligi; barcha tillarda koloronimlar ham ijobiy, ham salbiy ma’nolarni ifodalashi (masalan, sariq rang o‘z taraqqiyoti davomida “g‘oyaviy jihatdan, ong va e’tiqodi jihatidan zaharlanganlar, bedavo dardga chalinganlar” ramzi sifatida salbiy ma’no kasb etgan); leksikografik manbalar, xususan, ranglar lug‘ati, izohli, assotsiativ va tarjima lug‘atlariga tayangan holda koloronim haqidagi milliy-madaniy qarashlar, masalan, olam asosini 3 rang – oq, qora, qizil (asosiy ranglar triadasi) tashkil etishi; yashil rangning umid, bahor, yoshlik, jannat kabi birlamchi assotsiatsiyalari; ekologiya, rashk va kasallik ifodasi bilan bog‘liq ikkilamchi – zamonaviy assotsiatsiyalari va ularning inson hayotiy tajribasi bilan bog‘liqligi; shuningdek, tabiiy-fiziologik ranglar (dunyo tillarida ular 11 ta) – – blue (siniy/ ko‘k); green (zeleniy/ yashil); red (krasniy/ qizil); yellow (jeltiy/sariq); orange (oranjeviy/ apelsinrang); brown (korichneviy/ jigarrang); black (cherniy/ qora; white (beliy/ oq); gray (seriy/ kulrang); purpl(fioletoviy/ binafsharang); pink (rozoviy/pushti koloronimlarining hosilaviy hamda ramziy ma’nolari asoslangan
turli tizimli tillarda ikkilamchi koloronimlar (derivatsiya asosida hosil qilingan ranglar)ning shu xususiyat aniqlangan obekt va predmetga tegishliligi yoki ranglardan birining unga (gullar; rezavorlar; mevalar, sabzavotlar; yong‘oq va don; oziq-ovqat mahsulotlari; hayvonlar va qushlar; tog‘ jismlari va minerallar; qimmatbaho, yarim qimmatbaho va rangli toshlar; metallar; metall qotishmalari; kristalli va chang moddalar; organik, bioorganik va noorganik moddalar; turli xomashyolarga) xos bo‘lishi; badiiy matnda ranglarning polisemantik va funksional xususiyatlari ijodkor uslubini shakllantirishda asosiy vosita ekanligi misollar asosida dalillangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
 tillarda koloronimlar ramziyligining universalligi, bunday ma’nolarning birlamchi ranglar bilan ifodalanishi, mazkur til madaniyatlarida ranglar bilan bog‘liq asosiy tushunchalar, rang va tuslar koloronimning semantik tarkibini hosil qilishi, tilda rang ifodasi xromatik yoki akromatik tarzda namoyon bo‘lishi; turli tizimli tillar doirasida ranglarning lingvistik paradigmasi va terminologik tizimi, kognitiv maydoni, assosiativ tarkibi, semantik tasnifi haqidagi xulosalardan F3-2019081773-raqamli fundamental loyihani bajarishda, xususan, “O‘zbek bolalar raqslari, raqs liboslari va taqinchoqlari nomlarining o‘zbekcha-ruscha-inglizcha-fransuzcha qisqacha izohli lug‘ati”ni yaratishda foydalanilgan (O‘zbekiston davlat xoreografiya akademiyasining 04.02.2025 y. 1/04-180-son ma’lumotnomasi). Natijada rang nominatsiyalari haqidagi qarashlar loyiha mazmunini ilmiy-nazariy jihatdan boyitishga xizmat qilgan; 
muayyan rang belgisining semantik jihatdan ko‘p bosqichli tuzilma ekanligi, har bir tilda koloronimlar ham ijobiy, ham salbiy ma’nolarni o‘z ichiga olishi, ular rang haqidagi arxetipik g‘oyalarga asoslanishi hamda birlamchi assotsiatsiyalar va inson tajribasiga asoslanishi, shuningdek, ranglarning tabiiy-fiziologik, hosilaviy va ramziy ma’nolari bilan bog‘liq xulosalardan O‘zbekiston davlat xoreografiya akademiyasida amalga oshirilgan “O‘zbek milliy raqs san’atini targ‘ib etishga bag‘ishlangan veb-sayt va multimedia mahsulotlari (elektron lug‘atlar) to‘plamini yaratish” mavzusidagi FZ-2019081663-raqamli fundamental loyihani bajarishda foydalanilgan (O‘zbekiston davlat xoreografiya akademiyasining 10.03.2025 y. 1/04-195-son ma’lumotnomasi). Natijada mazkur loyiha doirasida tayyorlangan veb-sayt va multimedia mahsulotlari to‘plami materiallari, ya’ni elektron lug‘atlar, lug‘at maqolalari to‘ldirilgan; 
turli tizimli tillarda ikkilamchi koloronimlarning shu xususiyat aniqlangan obekt va predmetga tegishliligi yoki ranglardan birining unga xos bo‘lishi, badiiy matnda ularning polisemantik va funksional xususiyatlari ijodkor uslubini shakllantirishiga oid xulosalardan O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi “O‘zbekiston” teleradiokanalining “Bedorlik”, “Ijod zavqi”, “Ta’lim va taraqqiyot”, “Millat va ma’naviyat” nomli dasturlar csenariysini tayyorlashda foydalanilgan (O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasining 04.02.2025y. 26-36-951-son ma’lumotnomasi). Natijada 2023-2024-yillarda mazkur teleradiokanal materiallari ilmiy va amaliy jihatdan boyigan, mazmunan mukammallashuvi ta’minlangan.