Абжалова Манзура Абдурашетовнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ўзбек тили онтологиясини яратиш тамойиллари” 10.00.11¬ – Тил назарияси. Амалий ва компьютер лингвистикаси (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2021.4.DSc/Fil364.
Илмий раҳбар: Дадабоев Хамидулла Арипович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона  давлат университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.05.02.
Расмий оппонентлар: Хошимов Ғанижон Мирзаахмедович, филология фанлари доктори, профессор; Уринбаева Дилбар Базаровна,  филология фанлари доктори, профессор; Эшреф Адали, техника фанлари доктори, профессор (Туркия).
Етакчи ташкилот: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади рақамли технология ва сунъий интеллект учун лингвистик онтологияларни яратиш тамойиллари ва лексик маълумотлар базалари тузилишини ҳамда UzNet – ўзбек тили онтологиясини яратиш концепциясини шакллантиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги: 
лингвистик онтология ва тезаурус тушунчаларининг семантик муносабатларни қамраб олиши бўйича интеграл ҳамда лексик бирликларнинг соҳалараро тармоқланиши бўйича дифференциал жиҳатлари фалсафий ва лисоний тамойиллар асосида муваффақиятли аниқланиши далилланган; 
лингвистик онтологияда кенг кўламли соҳалараро терминологик базанинг семантик тармоқланишига асосланиши акс этган математик моделлар ва лексик маълумотлар базаси сифатида онтологияга қўйилган концептуаллаштириш талаблари аниқланган; 
инглиз тили Princeton WordNet онтологик тизими асосида синсет (синонимик тўплам)лардаги семантик муносабатлар асносидаги ўзбек тили онтологияси (UzNet)ни яратишнинг тизимли технологияси, унда лингвистик ва экстралингвистик маълумотларни тақдим этишдаги тамойиллар асосланган; 
лингвистик онтологиялардаги бирламчи элемантлар – синоним сўзлар тўплами (синсетлар)ни яратишнинг формал принциплари, тур ва жинс (гипоним-гипероним), бутун-бўлак (холоним-мероним) муносабатларидаги ассиметрия, рефлексивлик, транзитивлик ва меросийлик хусусиятлари аниқланган, бутун-бўлак муносабатларини юзага келтирувчи функционал, гомеоўлчовли ва алоҳидаланган қисмлар асосида турланиши далилланган; 
ўзбек тили онтологиясини яратиш концепциясининг миллий лингвистик хусусиятлари KeNet – турк тили махсус таксономик ва семантик веб тизимининг структурал технологияси билан қиёсланган ҳолда асосланган;  
UzNetда сўз маънолари изоҳини беришнинг поғонали тартиби, сўз туркумларини теглашнинг қоидаларга асосланган ва стохастик (эҳтимоллик назарияси ва статистик) усуллари, ўзбек тили онтологиясида квазисинонимлар тўпламини яратиш ва лингвистик синкретизмни аниқлашнинг актуал жиҳатлари ҳамда шаклий муносабатларга доир маълумотлар базаси таркибини тузиш принциплари далилланган. 
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ўзбек тили онтологияси концепцияси бўйича олинган илмий ва амалий натижалар асосида:
лингвистик онтология ва тезаурус тушунчаларининг семантик муносабатларни қамраб олиши бўйича интеграл ҳамда лексик бирликларнинг соҳалараро тармоқланиши бўйича дифференциал жиҳатлари фалсафий ва лисоний тамойиллар асосида муваффақиятли аниқланишига оид натижаларидан Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида бажарилган И-ОТ-2019-42 рақамли “Ўзбек ва инглиз тилларининг электрон (инсон қиёфаси, феъл-атвори, табиат ва миллий тимсоллар тасвири) поэтик луғатини яратиш” мавзусидаги фундаментал илмий лойиҳада фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2021 йил 26 ноябрдаги 04/1-2339-сон маълумотномаси). Натижада инсон қиёфаси, феъл-атвори, табиат ва миллий тимсоллар тасвирида холоним (бутун), мероним (қисм), гипероним (жинс), гипоним (тур) сўзлар ўрни ва аҳамиятини ёритишга; ўзбек ва инглиз тилларидаги кўп маъноли сўзларнинг маъновий муносабатларини очиб беришга эришилган;
лингвистик онтологиялардаги бирламчи элемантлар – синоним сўзлар тўплами (синсетлар)ни яратишнинг формал принциплари, тур ва жинс (гипоним-гипероним), бутун-бўлак (холоним-мероним) муносабатларидаги ассиметрия, рефлексивлик, транзитивлик ва меросийлик хусусиятлари аниқланган, бутун-бўлак муносабатларини юзага келтирувчи функционал, гомеоўлчовли ва алоҳидаланган қисмлар асосида турланишига доир тадқиқот материаллари ва натижаларидан “Ўзбек тилини ўқитиш методикаси” ўқув қўлланмасининг “Ўқувчиларда компетенцияларни шакллантириш тамойиллари”, “Лексик-семантик муносабатлар” ва “Сўз туркумлари ва уларни таснифлаш тамойиллари” номли параграфларида фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2021-йил 26 ноябрдаги 04/1-2341-сон маълумотномаси). Натижада нутқий компетенция ва лингвистик компетенцияларни шакллантириш омилларини ёритишга, синонимия ва гипонимия муносабатларини мисоллар билан очиб беришга, лексик-семантик муносабатларнинг лисонни бойитишдаги аҳамиятини намоён этишга, сўз туркумларини таснифлаш заруратини ёритиб беришга эришилган;
UzNetда сўз маънолари изоҳини беришнинг поғонали тартиби, сўз туркумларини теглашнинг қоидаларга асосланган ва стохастик (эҳтимоллик назарияси ва статистик) усуллари, ўзбек тили онтологиясида квазисинонимлар тўпламини яратиш ва лингвистик синкретизмни аниқлашнинг актуал жиҳатлари ҳамда шаклий муносабатларга доир маълумотлар базаси таркибини тузишга доир тадқиқот натижалари ва материалларидан “Ҳозирги ўзбек тили” дарслигида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2020 йил 4 майдаги 285-сон буйруғига асосан 285-078 рақамли рухсатнома). Натижада дарсликда синонимия ва гипонимия ҳодисаларини мисоллар билан ёритишга, турларини очиб беришга, сўзларнинг семантик таснифи ва лексиколизатсия ҳодисасини ёритишга эришилган;
лингвистик онтологияда кенг кўламли соҳалараро терминологик базанинг семантик тармоқланишига асосланиши акс этган математик моделлар ва лексик маълумотлар базаси сифатида онтологияга қўйилган концептуаллаштириш талабларидан АМ-ФЗ-201908172 рақамли “Ўзбек тили таълимий корпусини яратиш” мавзусидаги амалий лойиҳада фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2021 йил 26 ноябрдаги 04/1-2340-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек тилининг таълимий корпусида синоним, антоним сўзлари базалари қаторида омоним ва пароним сўзлар базаси асосидаги тизимли қидирув натижасининг чиқишига эришилган;
UzNet ўзбек тили онтологиясида семантик муносабатларни шакллантиришда пароним сўзларнинг лексикографик базасини яратиш мақсадида “O‘zbek tilidagi paronimlar so‘zlar lug‘ati” нашр қилинган  (ISBN 978-9943-7870-6-3). Натижада ўзбек тилидаги паронимлар базаси яратилиб, ўзбек тили онтологияси учун лингвистик таъминот шакллантирилган;
ўзбек тилидаги ўзлашма сўзлар, уларнинг туркуми, изоҳ(лар)и, аслий тил ҳақидаги маълумотлар, ўзлашманинг синоним(лар)и, зид маънолари ҳақидаги маълумотлар, нутқни таниш ва нутқий компетенсияни ривожлантиришга, нутқий ғализликларни бартараф этишга хизмат қилиши мақсадида белгилаб қўйилган ўзлашманинг урғули базаси “Ўзбек тили ўзлашма сўзларининг урғули луғати”ни нашр этишда фойдаланилган (O‘zbek tilidagi o‘zlashma so‘zlarning urg‘uli lug‘ati [Matn]: o‘quv-uslubiy lug‘at. – Toshkent: Nodirabegim, 2021. – 988 b. ISBN 978-9943-6940-9-5). Натижада ўзлашма сўзларнинг урғули базаси шакллантирилиб, ўзбек нутқ синтезаторини яратишда лингвистик таъминот вазифасини ўтаган.