Mussaeva Malika Anvarovnaning
fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i): «LiF kristallarida va SiO2 asosidagi shishalarda radiatsion-indusirlangan nanostrukturalar», 01.04.07 – kondensirlangan holat fizikasi. 
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2021.2.DSc/FM180.
Ilmiy maslahatchi: Ibragimova El`vira Memetovna, professor, fizika-matematika fanlari doktori.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Yadro fizikasi instituti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Yadro fizikasi instituti, DSc.02/30.12.2019.FM/T.33.01.
Rasmiy opponentlar: Mamadalimov Abdugafur Teshaboevich, fizika-matematika fanlari doktori, professor,O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi akademigi; Nuritdinov Izzatillo, fizika-matematika fanlari doktori, professor; Tashmuhamedova Dilnoza Artikbaevna, fizika-matematika fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Farg‘ona politexnika instituti, 
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: yadroviy nurlar va zaryadlangan zarrachalar dastasi ta’sirida kovalent va ionli kimyoviy bog‘langan model` dielektrik kristall va shisha matrisalarda nanozarrachalar va nanostrukturalar hosil bo‘lish mexanizmlarini aniqlashdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
LiF ni 108 R dan katta dozalarda gamma-kvantlar va flyuensi 1017 cm-2 gacha bo‘lgan elektronlar bilan nurlantirilganda elektr o‘tkazuvchi parallel mikrotolalar (γ-bilan nurlantirilganda) va alohida orolchalar (4 MeV li elektronlar bilan nurlantirilganda) ko‘rinishidagi Li nanozarralari hosil bo‘lishi, to‘xtatilgan reaktorda gamma-nurlari bilan nurlantirilganda esa LiOH kirishma nanofazasining ko‘payishi aniqlangan, ular F4+- markazlarining gamma lyuminessensiyasi intensivligi oshishiga va Li-nanometall-LiF-dielektrik interfeysida termostimullashuvchi nur chiqaruvchi rekombinatsiya hissasining oshishiga olib keladi;
rangsiz LiF kristallaridan LiOH kirishma nanofazasi hosil bo‘lishini (segregatsiyasini) hisobga olgan holda 104–105 Gr oraliqda to‘xtatilgan reaktor g-nurlarining yutilgan dozasini o‘lchovchi optikaviy detektor sifatida foydalanish taklif etilgan;
birinchi marta SiO2 toza shishada kristobalit, tarkibida bariy bo‘lgan shishalarda BaO va BaSiO3 nanokristallari qo‘shimchalari aniqlangan, ularning radiatsiya bilan indusirlangan o‘sishi hamda sirtni mustahkamlashga va mikroqattiqlikni o‘zgarishiga olib keluvchi asosiy joylashuvi topilgan;
tarkibida ishqoriy metall kirishmasi, Ba va Pb oksidlari bo‘lgan silikat shishalarini gamma-kvantlar hamda 4 va 8.5 MeV li elektronlar bilan nurlantirish turg‘un bo‘yalish markazlari hosil bo‘lishiga, yutilish chegarasining qizil siljishiga, o‘lchamlari shisha to‘ri siqilishining cheklanganligi bilan bog‘liq bo‘lgan 15 dan 30 nm gacha bo‘lgan nanozarralar hosil bo‘lishiga olib kelishi ko‘rsatilgan;
γ-nurlantirishdan keyin kvars shishasida a- kvars, kristobalit, tridimit nanokristallitlari, xrustallarda molekulyar PbO va VaO, silikat shishalarida - BaO2 va BaSiO3 perovskit nanokristallitlari (o‘lchamlari 8 dan 30 nm gacha) aniqlangan bo‘lib, dozimetriyada ularni e’tiborga olish lozim,  shishalardagi optikaviy spektrlarning o‘zgarishlari segregatsiya tufayli ikki qavatli elektrik qatlam hosil bo‘ladigan metall-dielektrik interfeysdagi nanozarralarning indusirlangan qutblanishi bilan bog‘liq ekanligi ko‘rsatilgan;
toza kvars shishasini reaktorda suv ichida 1019 sm–2 dan katta flyuenslarda tez neytronlar bilan va vakuumda >5∙1015 sm-2 flyuensli protonlar bilan nurlantirishda siljish termopiklari paydo bo‘lishi va ular ul`trabinafsha yutilishda ma’lum elektron va kovak markazlarga qo‘shimcha katta intensivlikdagi rezonanslarni keltirib chiqarishi aniqlangan;
eritilgan kvars yordamida neytronlar ishtirok etgan/etmagan holda reaktorning gamma nurlari oqimining alohida dozimetriyasini amalga oshirish usuli taklif etilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: LiF kristallari va SiO2 asosidagi shishalarda radiatsiya bilan indusirlangan nanostrukturalarni tadqiq qilish bo‘yicha olingan natijalar asosida:
LiF ni gamma-kvantlari bilan nurlantirganda elektr o‘tkazuvchi parallel mikrotolalar ko‘rinishida, 4 MeV li elektronlar bilan nurlantirganda alohida orolchalar ko‘rinishida Li nanozarralari hosil bo‘lishi, to‘xtatilgan reaktorda gamma-nurlari bilan nurlantirilganda esa LiOH kirishma nanofazasining o‘sishi xorijiy tadqiqotchilar tomonidan foydalanilgan (xalqaro jurnallarda havolalar: Technical Physics Letters, 2019. vol.45. No.7. pp. 679–682; Physical Chemistry Chemical Physics, 2021. 23(17) rr.10384–10394; Scientific Reports, 2016. 6:25435. rr.1–6). Ilmiy natijalarning qo‘llanilishi LiF-Mg va Ti asosidagi termolyuminessent dozimetrda kechadigan radiatsion hodisalarni, hamda LiCl-Li eritmadagi Li klasterlari hosil bo‘lishini tushintirishga imkon bergan;
rangsiz LiF kristallaridan LiOH kirishma nanofazasi hosil bo‘lishini hisobga olgan holda to‘xtatilgan reaktor g-nurlarining 104–105 Gr oraliqdagi yutilgan dozasini o‘lchovchi optikaviy detektor sifatida foydalanish taklif etilganligi, γ-nurlantirishdan keyin kvars shishasida a-kvars, kristobalit, tridimit nanokristallitlari, xrustallarda molekulyar PbO va VaO, silikat shishalarida - BaO2 va BaSiO3 perovskit nanokristallitlari aniqlanganligi, shishalardagi optikaviy spektrlarning o‘zgarishi ikki qavatli elektrik qatlam hosil bo‘ladigan metall-dielektrik interfeysdagi nanozarralarning indusirlangan qutblanishi bilan bog‘liq ekanligining ko‘rsatilishi O‘zR FA Yadro fizikasi institutidagi “Tadqiqot yadro reaktori” noyob ilmiy ob’ektida katta dozalar dozimetriyasida hamda FA-A3-F004 “O‘zR FA YaFIdagi VVR-SM tadqiqot reaktori yoqilg‘i siklini optimallashtirish va parametrlarini nazorat qilish” (2018–2020), FA-A14-F062 “VVR-SM reaktorining kam boyitilgan yoqilg‘iga o‘tishdan keyin reaktor parametrlarini yaxshilash” (2009–2011) amaliy loyihalari doirasida foydalanilgan (O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining 2020 yil 30 iyundagi №31-2115-376-sonli xati; Patent UzR № IAP 2009 0114 dan 23.04.2009. 2010. №4 (108). s.13.). Ilmiy natijalarining qo‘llanilishi VVR-SM rekatoridagi barcha vertikal kanallar uchun neytronlar oqimi va unga hamroh bo‘ladigan gamma-nurlanishning hisoblangan qiymatini dozimetrik xarakteristikalarining eksperimental qiymatlari bilan taqqoslash va nurlantirish vaqti va dozasini o‘lchash aniqligini oshirish, shuningdek reaktorda nurlantirilgan tabiiy qimmatbaho toshlarning sifatini oshirish texnologiyasini ishlab chiqishga imkon bergan;
SiO2 toza shishada kristobalit, tarkibida bariy bo‘lgan shishalarda BaO va BaSiO3 nanokristallari qo‘shimchalarining aniqlanganligi, ularning radiatsiya bilan indusirlangan o‘sishi hamda sirtni mustahkamlashga va mikroqattiqlikni o‘zgarishiga olib keluvchi yo‘naltirilgan joylashuvining topilganligi xorijiy tadqiqotchilar tomonidan foydalanilgan (xalqaro jurnallarda havolalar: Glass Physics and Chemistry, 2015. vol. 41. No. 4. pp. 385–388; Strength of Materials, 2011. vol. 43. No.1. rr.109–112; Prog. Photovolt: Res. Appl. 2004. 12:569–572). Ilmiy natijalarning qo‘llanilishi katta dozalarda elektronlar bilan nurlantirishning plyonkalarning strukturasi va tarkibiga, neytronlar bilan nurlantirishning esa kvars panjarasining hajmiy kengayishiga ta’sirini, gamma-nurlantirishdan keyin amorf SiO2/Si ning chegarasida tajribada topilgan oksidlanish va disproporsiallashishni, termik ishlov berishning kvars shishasining mikroqattiqligiga ta’sirini, reaktor nurlanishining SAV-1 rusumidagi aviallar mikroqattiqligiga ta’sirini tushuntirishga imkon bergan; 
eritilgan kvars yordamida neytronlar ishtirok etgan/etmagan holda reaktorning gamma nurlari oqimining alohida dozimetriyasini amalga oshirishning taklif etilgan usuli “Kurchatov instituti” ITM ning tajriba bazasidagi quvvati 0.1–300 kVt bo‘lgan OR tadqiqot yadro reaktorining tajriba kanalidagi metrologik tadqiqotlar uchun foydalanilgan (xalqaro jurnallarda havolalar: Measurement Techniques, 2021, vol. 64, rr. 244–249; Journal of Nuclear Materials, 2013, vol.443. rr.393–397; Journal of Advanced Concrete, 2018, vol. 16. lssue 5. p.191–209). Ilmiy natijalarning qo‘llanilishi OR reaktorida o‘rnatilgan rejimda hamda ortish va kamayish rejimlarida nurlantirganda gamma-nurlarning yutilish dozasi ulushini aniqlashga imkon bergan.