Sayt test rejimida ishlamoqda

Муссаева Малика Анваровнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): «LiF кристалларида ва SiO2 асосидаги шишаларда радиацион-индуцирланган наноструктуралар», 01.04.07 – конденсирланган ҳолат физикаси. 
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2021.2.DSc/FM180.
Илмий маслаҳатчи: Ибрагимова Эльвира Меметовна, профессор, физика-математика фанлари доктори.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Ядро физикаси институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ядро физикаси институти, DSc.02/30.12.2019.FM/T.33.01.
Расмий оппонентлар: Мамадалимов Абдугафур Тешабоевич, физика-математика фанлари доктори, профессор,Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси академиги; Нуритдинов Иззатилло, физика-математика фанлари доктори, профессор; Ташмуҳамедова Дилноза Артикбаевна, физика-математика фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Фарғона политехника институти, 
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: ядровий нурлар ва зарядланган заррачалар дастаси таъсирида ковалент ва ионли кимёвий боғланган модель диэлектрик кристалл ва шиша матрицаларда нанозаррачалар ва наноструктуралар ҳосил бўлиш механизмларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
LiF ни 108 Р дан катта дозаларда гамма-квантлар ва флюенси 1017 cм-2 гача бўлган электронлар билан нурлантирилганда электр ўтказувчи параллел микротолалар (γ-билан нурлантирилганда) ва алоҳида оролчалар (4 МэВ ли электронлар билан нурлантирилганда) кўринишидаги Li нанозарралари ҳосил бўлиши, тўхтатилган реакторда гамма-нурлари билан нурлантирилганда эса LiOH киришма нанофазасининг кўпайиши аниқланган, улар F4+- марказларининг гамма люминесценцияси интенсивлиги ошишига ва Li-нанометалл-LiF-диэлектрик интерфейсида термостимуллашувчи нур чиқарувчи рекомбинация ҳиссасининг ошишига олиб келади;
рангсиз LiF кристалларидан LiOH киришма нанофазаси ҳосил бўлишини (сегрегациясини) ҳисобга олган ҳолда 104–105 Гр оралиқда тўхтатилган реактор g-нурларининг ютилган дозасини ўлчовчи оптикавий детектор сифатида фойдаланиш таклиф этилган;
биринчи марта SiO2 тоза шишада кристобалит, таркибида барий бўлган шишаларда BaO ва BaSiO3 нанокристаллари қўшимчалари аниқланган, уларнинг радиация билан индуцирланган ўсиши ҳамда сиртни мустаҳкамлашга ва микроқаттиқликни ўзгаришига олиб келувчи асосий жойлашуви топилган;
таркибида ишқорий металл киришмаси, Ba ва Pb оксидлари бўлган силикат шишаларини гамма-квантлар ҳамда 4 ва 8.5 МэВ ли электронлар билан нурлантириш турғун бўялиш марказлари ҳосил бўлишига, ютилиш чегарасининг қизил силжишига, ўлчамлари шиша тўри сиқилишининг чекланганлиги билан боғлиқ бўлган 15 дан 30 нм гача бўлган нанозарралар ҳосил бўлишига олиб келиши кўрсатилган;
γ-нурлантиришдан кейин кварц шишасида a- кварц, кристобалит, тридимит нанокристаллитлари, хрусталларда молекуляр PbO ва ВаО, силикат шишаларида - BaO2 ва BaSiO3 перовскит нанокристаллитлари (ўлчамлари 8 дан 30 нм гача) аниқланган бўлиб, дозиметрияда уларни эътиборга олиш лозим,  шишалардаги оптикавий спектрларнинг ўзгаришлари сегрегация туфайли икки қаватли электрик қатлам ҳосил бўладиган металл-диэлектрик интерфейсдаги нанозарраларнинг индуцирланган қутбланиши билан боғлиқ эканлиги кўрсатилган;
тоза кварц шишасини реакторда сув ичида 1019 см–2 дан катта флюенсларда тез нейтронлар билан ва вакуумда >5∙1015 см-2 флюенсли протонлар билан нурлантиришда силжиш термопиклари пайдо бўлиши ва улар ультрабинафша ютилишда маълум электрон ва ковак марказларга қўшимча катта интенсивликдаги резонансларни келтириб чиқариши аниқланган;
эритилган кварц ёрдамида нейтронлар иштирок этган/этмаган ҳолда реакторнинг гамма нурлари оқимининг алоҳида дозиметриясини амалга ошириш усули таклиф этилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши: LiF кристаллари ва SiO2 асосидаги шишаларда радиация билан индуцирланган наноструктураларни тадқиқ қилиш бўйича олинган натижалар асосида:
LiF ни гамма-квантлари билан нурлантирганда электр ўтказувчи параллел микротолалар кўринишида, 4 МэВ ли электронлар билан нурлантирганда алоҳида оролчалар кўринишида Li нанозарралари ҳосил бўлиши, тўхтатилган реакторда гамма-нурлари билан нурлантирилганда эса LiOH киришма нанофазасининг ўсиши хорижий тадқиқотчилар томонидан фойдаланилган (халқаро журналларда ҳаволалар: Technical Physics Letters, 2019. vol.45. No.7. pp. 679–682; Physical Chemistry Chemical Physics, 2021. 23(17) рр.10384–10394; Scientific Reports, 2016. 6:25435. рр.1–6). Илмий натижаларнинг қўлланилиши LiF-Mg ва Ti асосидаги термолюминесцент дозиметрда кечадиган радиацион ҳодисаларни, ҳамда LiCl-Li эритмадаги Li кластерлари ҳосил бўлишини тушинтиришга имкон берган;
рангсиз LiF кристалларидан LiOH киришма нанофазаси ҳосил бўлишини ҳисобга олган ҳолда тўхтатилган реактор g-нурларининг 104–105 Гр оралиқдаги ютилган дозасини ўлчовчи оптикавий детектор сифатида фойдаланиш таклиф этилганлиги, γ-нурлантиришдан кейин кварц шишасида a-кварц, кристобалит, тридимит нанокристаллитлари, хрусталларда молекуляр PbO ва ВаО, силикат шишаларида - BaO2 ва BaSiO3 перовскит нанокристаллитлари аниқланганлиги, шишалардаги оптикавий спектрларнинг ўзгариши икки қаватли электрик қатлам ҳосил бўладиган металл-диэлектрик интерфейсдаги нанозарраларнинг индуцирланган қутбланиши билан боғлиқ эканлигининг кўрсатилиши ЎзР ФА Ядро физикаси институтидаги “Тадқиқот ядро реактори” ноёб илмий объектида катта дозалар дозиметриясида ҳамда ФА-А3-Ф004 “ЎзР ФА ЯФИдаги ВВР-СМ тадқиқот реактори ёқилғи циклини оптималлаштириш ва параметрларини назорат қилиш” (2018–2020), ФА-А14-Ф062 “ВВР-СМ реакторининг кам бойитилган ёқилғига ўтишдан кейин реактор параметрларини яхшилаш” (2009–2011) амалий лойиҳалари доирасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг 2020 йил 30 июндаги №31-2115-376-сонли хати; Патент УзР № IAP 2009 0114 дан 23.04.2009. 2010. №4 (108). с.13.). Илмий натижаларининг қўлланилиши ВВР-СМ рекаторидаги барча вертикал каналлар учун нейтронлар оқими ва унга ҳамроҳ бўладиган гамма-нурланишнинг ҳисобланган қийматини дозиметрик характеристикаларининг экспериментал қийматлари билан таққослаш ва нурлантириш вақти ва дозасини ўлчаш аниқлигини ошириш, шунингдек реакторда нурлантирилган табиий қимматбаҳо тошларнинг сифатини ошириш технологиясини ишлаб чиқишга имкон берган;
SiO2 тоза шишада кристобалит, таркибида барий бўлган шишаларда BaO ва BaSiO3 нанокристаллари қўшимчаларининг аниқланганлиги, уларнинг радиация билан индуцирланган ўсиши ҳамда сиртни мустаҳкамлашга ва микроқаттиқликни ўзгаришига олиб келувчи йўналтирилган жойлашувининг топилганлиги хорижий тадқиқотчилар томонидан фойдаланилган (халқаро журналларда ҳаволалар: Glass Physics and Chemistry, 2015. vol. 41. No. 4. pp. 385–388; Strength of Materials, 2011. vol. 43. No.1. рр.109–112; Prog. Photovolt: Res. Appl. 2004. 12:569–572). Илмий натижаларнинг қўлланилиши катта дозаларда электронлар билан нурлантиришнинг плёнкаларнинг структураси ва таркибига, нейтронлар билан нурлантиришнинг эса кварц панжарасининг ҳажмий кенгайишига таъсирини, гамма-нурлантиришдан кейин аморф SiO2/Si нинг чегарасида тажрибада топилган оксидланиш ва диспропорциаллашишни, термик ишлов беришнинг кварц шишасининг микроқаттиқлигига таъсирини, реактор нурланишининг САВ-1 русумидаги авиаллар микроқаттиқлигига таъсирини тушунтиришга имкон берган; 
эритилган кварц ёрдамида нейтронлар иштирок этган/этмаган ҳолда реакторнинг гамма нурлари оқимининг алоҳида дозиметриясини амалга оширишнинг таклиф этилган усули “Курчатов институти” ИТМ нинг тажриба базасидаги қуввати 0.1–300 кВт бўлган ОР тадқиқот ядро реакторининг тажриба каналидаги метрологик тадқиқотлар учун фойдаланилган (халқаро журналларда ҳаволалар: Measurement Techniques, 2021, vol. 64, рр. 244–249; Journal of Nuclear Materials, 2013, vol.443. рр.393–397; Journal of Advanced Concrete, 2018, vol. 16. lssue 5. p.191–209). Илмий натижаларнинг қўлланилиши ОР реакторида ўрнатилган режимда ҳамда ортиш ва камайиш режимларида нурлантирганда гамма-нурларнинг ютилиш дозаси улушини аниқлашга имкон берган.

 

Yangiliklarga obuna bo‘lish