Гулямова Шахноза Кахрамоновна
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар:
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ўзбек тили семантик анализаторининг лингвистик асослари”, 10.00.11 –  Тил назарияси, амалий ва компьютер лингвистикаси (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2021.2.DSc/Fil325.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.05.02.
Илмий маслаҳатчи:  Менглиев Бахтиёр Ражабович, филология фанлари доктори, профессор.
Расмий оппонентлар: Улуқов Носиржон Мухаммадалиевич, филология фанлари доктори, профессор; Шаҳобиддинова Шоҳида Ҳошимовна, филология фанлари доктори, профессор; Самситова Луиза Хамзиновна, филология фанлари доктори, профессор (Россия)
Етакчи ташкилот номи: Қарши давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ўзбек тили семантик анализаторининг лингвистик асосларини яратишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги: 
лингвистик анализаторнинг ахборот-қидирув тизимида табиий тилни қайта ишлаш жараёнида намоён бўладиган сўзнинг  морфологик, синтактик ва семантик хусусиятлари ифодалаши аниқланиб, семантик анализ ва синтез натижасида матн маълумотлари компьютер тушунадиган лексик-морфологик, синтактик ва семантик ҳодисага айланиши далилланган;  
ўзбек тили бирликлари автоматик таҳлилида омонимлик, полифункционаллик ва кўп маънолиликни фарқлашнинг морфологик, синтактик лингвистик асослари яратилиб, от ва феъл орасидаги омонимликда морфологик, сифат ва феъл орасидаги омонимликда морфологик-синтактик, фақат от ва фақат феъл туркуми доирасидаги омонимликда синтактик-морфологик, фақат сифат туркуми доирасидаги омонимликда синтактик, турли туркум доирасидаги омонимликда эса морфологик, синтактик, морфологик-синтактик ва синтактик-морфологик омил етакчилик қилиши аниқланган;
тилдаги омонимлик, полифункционаллик ва кўп маънолиликни тўлиқ бартараф этиш учун фақат соф семантик фильтрлар иш бермаслиги, бунда морфо-семантик, синтактик-семантик фильтрлар ҳам муҳим аҳамият касб этиши лингвистик омил асосида аниқланиб, омонимлик, полифункционаллик ва кўп маънолиликни фарқлаш учун хизмат қиладиган энг зарурий восита – семантик, морфологик, морфо-семантик фильтр ишлаб чиқилган;
лингвистик моделлаштиришда сўз семантикаси билан ишлаш анча мураккаб жараён эканлиги, изоҳли луғатда айрим сўзлар маъносининг берилишида чалкашликлар ва муаммоларни бартараф этиш мақсадида ўзбек тили семантик анализатори учун омоним, полифункционал ва кўп маъноли сўзлар қуршови дастурий таъминотининг лингвистик жиҳатлари моделлаштирилган;
ўзбек тили семантик анализатори учун омоним сўзлар асосий лингвистик таъминот ҳисобланиб, корпусда омонимлар муаммосини ечиш, омонимияни бартараф этиш учун омоним сўзлар мaълумотлaр бaзaсини шaкллaнтириш учун тилда мавжуд бўлган омонимларни алифбо тартибида изоҳи билан бериш, морфологик йўл билан фарқланадиган омонимлар учун қўшимчалар комбинациясини ишлаб чиқиш, ўнг ва сўл бирикувчилар билан фарқланадиган омонимлар учун синтактик фильтр базасини яратиш, яратилган фильтр базаси асосида омонимларнинг лингвистик моделларини ишлаб чиқиш, лингвистик моделлар орқали математик моделлар яратиш каби семантик анализаторлар юзасидан тавсиялар ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ўзбек тилининг поэтик синтаксиси доирасида поэтик нутқнинг синтактик хусусиятларига бағишланган диссертацион ишда эришилган илмий натижалар асосида: 
ўзбек тили семантик анализатори учун омоним сўзлар асосий лингвистик таъминот ҳисобланиб, корпусда омонимлар муаммосини ечиш, омонимияни бартараф этиш учун омоним сўзлар мaълумотлaр бaзaсини шaкллaнтириш муҳим масала бўлиб, бунинг учун тилда мавжуд бўлган омонимларни алифбо тартибида изоҳи билан бериш (1); морфологик йўл билан фарқланадиган омонимлар учун қўшимчалар комбинациясини ишлаб чиқиш (2); ўнг ва сўл бирикувчилар билан фарқланадиган омонимлар учун синтактик фильтр базасини яратиш (3); яратилган фильтр базаси асосида омонимларнинг лингвистик моделларини ишлаб чиқиш (4); лингвистик моделлар орқали математик моделлар яратиш (5) каби семантик анализаторлар юзасидан тавсиялардан Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институти томонидан олиб борилган ФА-Ф1-Г003 “Ҳозирги қорақалпоқ тилида функционал сўз ясалиши” мавзусидаги фундаментал илмий лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Қорақалпоғистон бўлимининг 2021 йил 17 октябрдаги 17.01/265-сон маълумотномаси). Натижада ҳозирги қорақалпоқ тилида сўз ясалиш моделлари мукаммаллаштирилган; қорақалпоқ тилидаги омоним, полисемия ва полифункционал сўз маънолари автоматик фарқлаш тамойиллари ишлаб чиқилган; 
лингвистик анализаторнинг ахборот-қидирув тизимида табиий тилни қайта ишлаш жараёнида намоён бўладиган сўзнинг  морфологик, синтактик ва семантик хусусиятлари ифодалаши аниқланиб, семантик анализ ва синтез натижасида матн маълумотлари компьютер тушунадиган лексик-морфологик, синтактик ва семантик ҳодисага айланишига доир хулосалардан Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институти томонидан олиб борилган ФА-А1-Г007 “Қорақалпоқ нақл-мақоллари лингвистик тадқиқот объекти сифатида” мавзусидаги илмий-амалий лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Қорақалпоғистон бўлимининг 2021 йил 17 октябрдаги 17.01/265-сон маълумотномаси). Натижада Қорақалпоқ нақл-мақолларининг лингвистик моҳиятини аниқлашда ахборот-қидирув тизимида бу бирликларни кенг қўллаш тамойиллари ишлаб чиқилган;
ўзбек тили бирликлари автоматик таҳлилида омонимлик, полифункционаллик ва кўп маънолиликни фарқлашнинг морфологик, синтактик лингвистик асослари яратилиб, от ва феъл орасидаги омонимликда морфологик, сифат ва феъл орасидаги омонимликда морфологик-синтактик, фақат от ва фақат феъл туркуми доирасидаги омонимликда синтактик-морфологик, фақат сифат туркуми доирасидаги омонимликда синтактик, турли туркум доирасидаги омонимликда эса морфологик, синтактик, морфологик-синтактик ва синтактик-морфологик омил етакчилик қилиши хусусидаги натижаларидан Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида бажарилган I-OT-2019-42 рақамли “Ўзбек ва инглиз тилларининг электрон (Инсон қиёфаси, феъл-атвори, табиат ва миллий тимсоллар тасвири) поэтик луғатини яратиш” мавзусидаги фундаментал илмий лойиҳада фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2021 йил 23 октябрдаги 04/1-1995-сон маълумотномаси). Натижада инсон қиёфаси, феъл-атвори, табиат ва миллий тимсоллар тасвирида омоним, полифункционал ва кўп маъноли сўзлар ўрни ва ролини ёритишга, ўзбек ва инглиз тилларидаги омоним, полифункционал ва кўп маъноли сўзларнинг семантик ва структур хусусиятларини очиб беришга эришилган;
тилдаги омонимлик, полифункционаллик ва кўп маънолиликни тўлиқ бартараф этиш учун фақат соф семантик фильтрлар иш бермаслиги, бунинг учун морфо-семантик, синтактик-семантик фильтрлар ҳам муҳим аҳамият касб этиши лингвистик омил асосида аниқланиб, омонимлик, полифункционаллик ва кўп маънолиликни фарқлаш учун хизмат қиладиган энг зарурий восита – семантик, морфологик, морфо-семантик фильтр хусусидаги хулосалардан 5220100 – Филология ва тилларни ўқитиш (ўзбек тили) бакалавр таълим йўналиши талабаларига мўлжалланган “Ҳозирги ўзбек тили” дарслигининг “Лексика, лексик-семантик сатҳ ва лексикология” деб номланган 11-параграфи ҳамда “Ўзбек тили лексикаси таснифи” деб номланган 18-параграфини ёзишда фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2021 йил 20 октябрдаги 04/1-1975-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек луғатчилигига доир фикрларни билдиришда корпусда йиғилган омоним, кўп маъноли ва полифункционал сўзлар ҳамда уларнинг фильтри, лингвистик модели нафақат лексикология, балки семантик анализаторнинг лингвистик асослари тилшуносликнинг морфология ва синтаксис сингари йўналишларига бой илмий манба бўла олиши хусусидаги хулосалар мукаммаллашган;
лингвистик моделлаштиришда сўз семантикаси билан ишлаш анча мураккаб жараён эканлиги, изоҳли луғатда айрим сўзлар маъносининг берилишида чалкашликлар ва муаммоларни бартараф этиш мақсадида ўзбек тили семантик анализатори учун омоним, полифункционал ва кўп маъноли сўзлар қуршови дастурий таъминот алгоритми лингвистик жиҳатлари ҳақидаги хулосалардан Бухоро вилояти телерадиокомпанияси “Бухоро” телеканалининг “Ассалом, Бухоро!”, “Саккизинчи мўъжиза”, “Адабий муҳит” кўрсатувларини тайёрлашда фойдаланилган (Бухоро вилояти телерадиокомпаниясининг 2021 йил 15 октябрдаги 1/267-сон маълумотномаси). Натижада кўрсатувларнинг илмий асосланганлиги, оммабоплиги ва томошабинбоплигини таъминлашда муҳим аҳамият касб этиб, тил маданиятини шакллантириш ҳамда замонавий ахборот тизимида ўзбек тилининг имкониятларидан фойдаланиш ҳақидаги хулосалар мукаммаллашган.