Уктамова Хилолахон Азамат қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи: “Дарий тили грамматик манбаларида фонетика ва морфология масалалари”, 10.00.05 – Осиё ва Африка халқлари тили ва адабиёти (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2019.2.PhD/Fil.917.
Илмий раҳбар: Алимова Холида Зикриллаевна, филология фанлари доктори, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат шарқшунослик университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент давлат шарқшунослик университети, DSc.03/30.12.2019.Fil/Tar.21.01.
Расмий оппонентлар: Дадабоев Ҳамидулла Арипович, филология фанлари доктори, профессор; Маҳамадалиев Хислатхон Матлабович, филология фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади дарий тили грамматикаларининг яратилиш асослари ва омилларини ўрганиш, дарий тили фонетик тизимидаги унли, ундош, дифтонглар борасидаги назарий қарашларни таҳлил қилиш, дарий тили морфологик тизимининг шаклланиш ва ривожланиш йўлларини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
дарий ва форс тилларининг мустақил тил сифатида ўз қоидаларига эгалиги Хожа Ҳасани Нисорийнинг «چهار گلزار» («Тўрт чаман») китоби (XVI а.) ва Ҳусайн Инжунинг «فرهنگ جهانگیری» («Жаҳонгир луғати») луғатида (ХVII а.) қайд қилингани аниқланган;
дарий тилидаги фонемаларни унли-ундош (مصوت/صامت) ва сўзларни туркумларга ажратиш масаласи илк бор Абу Али ибн Синонинг «دانشنامه علایی» («Энциклопедия») китобида (Х а.) ёритилгани, ҳозирги дарий тилида сақланиб қолган чўзиқ i/ê ва u/ô унлилари биринчи бор Ҳусайн Инжунинг «فرهنگ جهانگیری» («Жаҳонгир луғати») луғатида (XVII а.) «یای معروف» yâ-ye ma’ruf ва «یای مجهول» yâ-ye majhul, «واو معروف» wâw-e ma’ruf ва «واو مجهول» wâw-e majhul, xw фонемаси Хожа Насириддин Тусийнинг «معیار الاشعر» («Шеър қоидалари») асарида (XIII а.) «واو معدوله» wâw-e ma’dula истилоҳлари остида изоҳлангани далилланган;
классик дарий тилида 4 та дифтонг (ây, ay, âw, aw) мавжуд бўлгани, буларнинг ҳозирги дарий тилига ўзгаришсиз кўчгани «فرهنگ جهانگیری» («Жаҳонгир луғати»), «غیاس اللغت» («Ғиёс луғати») каби изоҳли луғатлар асосида исботланган;
илк бор сон сўз туркуми ҳақида «حالیت الانسان فی خلبة اللسان» («Инсоният орасида ягона тилда») илмий асари (XV а.) ва «فرهنگ جهانگیری» («Жаҳонгир луғати») луғатида (XVII а.), отларда аниқлик артикли ҳақида «فرهنگ رشیدی» («Рашидий луғати») (XVII а.), отларнинг кўплик сонни ҳосил қилувчи ها- ва آن- қўшимчалари ҳақида «شرفنامه منیری یا فرهنگ ابراهیمی» («Мунирий шарафномаси ё Иброҳим луғати») луғатларида (XV а.) қайд қилингани, шунингдек, дарий тилида феъл сўз туркумининг тадрижий ривожида классик тил хусусиятлари сақлангани далилланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Дарий тили грамматикасига доир манбаларда фонетика ва морфология масалалари тадқиқи юзасидан олинган илмий натижалар ва амалий таклифлар асосида:
дарий тилининг классик дарий тилидан ажралиш жараёнининг изоҳли луғатлар ва илмий асарларда акс этиши, дарий тили фонетик ва морфологик тизимларининг классик дарий тили билан қиёсий тадқиқи натижаларидан ОТ-Ф1-71 рақамли «Илк ва ўрта асрлар Марказий Осиё минтақасида этнолингвистик вазият» мавзусидаги амалий лойиҳада фойдаланилган (Тошкент давлат шарқшунослик университетининг 2021 йил 13 октябрдаги 01-04-01/2185-сон маълумотномаси). Натижаларнинг қўлланиши ўрта асрларда Марказий Осиё, Шимолий Афғонистон ва Эрон заминида тил вазияти ва билингвизм масалаларини ёритиб беришга хизмат қилган;
Ибн Синонинг классик дарий тили грамматикаси ҳақидаги фикрлари таҳлили, олимнинг тилшунослик илмига қўшган ҳиссаси ҳамда классик ва ҳозирги дарий тилининг умумий ва фарқли жиҳатлари ҳақида Ўзбекистон Халқ Демократик Партияси Тошкент шаҳар Кенгашида илмий семинар ўтказилган (Ўзбекистон ХДП Тошкент шаҳар Кенгашининг 2021 йил 4 июндаги 45-сон маълумотномаси). Олинган натижалар мамлакат сиёсий ҳаётида иштирок этувчи партия аъзоларида ўзбек ва афғон халқлари ўртасида илмий соҳадаги ҳамкорликлар, Ибн Синонинг тилшунослик илмида олиб борган меҳнати, шунингдек, ҳозирги тилшуносликдаги янги тенденция ҳақидаги таассуротларнинг кенгайишига хизмат қилди. Бу орқали партия аъзолари Афғонистондаги бугунги мураккаб вазиятга ўз муносабатларини билдириш, афғон халқига ёрдам кўрстишда асқотадиган фактларга эга бўлган;
дарий тили грамматикасининг шаклланиши ва тараққиёт босқичлари бўйича олинган натижалардан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси «O‘zbekiston» телерадиоканалининг «Таълим ва тараққиёт», «Адабий жараён», «Миллат ва маънавият» радиоэшиттиришлари сценарийларини ёзишда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси «O‘zbekiston» телерадиоканали давлат унитар корхонасининг 2021 йил 15 февралдаги 04-25-223-сон маълумотномаси). Натижада Афғонистондаги тиллар, мамлакатдаги тил вазияти, дарий тили фонетик ва морфологик тизимидаги ўзгаришлар, янги тамойиллар ҳақидаги маълумотлар кўрсатувлар савияси ва таъсир доирасининг ўсишига хизмат қилиб, маълумотлар қамровини оширган.