Жўраев Ўктамжон Шавкатовичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Динамик кучлар таъсирида чуқур ўрнатилмаган тоннелларнинг кучланганлик – деформацияланганлик ҳолатини ҳисоблаш усуллари (Методы расчета напряженно - деформированного состояния тоннеля мелкого заложения при динамических воздействиях)», 01.02.04 – Деформацияланувчан қаттиқ жисм механикаси (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2021.1.PhD/T2177
Илмий раҳбар: Сафаров Исмоил Иброхимович, физика-математика фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Фарғона политехника институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Бухоро муҳандислик-технология институти ҳузуридаги илмий даража берувчи PhD.03/27.02.2021.FM.101.02 рақамли илмий кенгаш негизида ташкил этилган бир марталик илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: Исмайилов Кубаймурат, техника фанлари доктори, профессор; Рахмонов Баходир Собирович, техника фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот номи: Наманган муҳандислик-қурилиш институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади динамик юкланиш таъсирида бўлган қовушқоқ-эластик ярим текисликларда жойлашган кўп қатламли айланасимон ва тўғри тўртбурчак кесим юзали тоннелларнинг кучланганлик-деформацияланганлик ҳолатини баҳолашга қаратилган ҳисоблаш усулини ва дастурини ишлаб чиқиш, аналитик ва сонли ҳисоблаш усулларини такомиллаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
гармоник тўлқинлар таъсири остида қовушқоқ-эластик ярим текислик муҳитида жойлашган, кўндаланг кесим юзаси айланасимон бўлган, кўп қатламли мустаҳкамланган цилиндрик қобиқнинг кучланганлик - деформацияланганлик ҳолати масаласини сонли ечиш усули ишлаб чиқилган ва солиштирма баҳо берилган. Материалларнинг қовушқоқлик хоссаларини ҳисобга олиш кўчиш ва кучланишларни 10 - 16 % камайишига, лойиҳалаш жараёнидаги ҳисоблаш вақтини эса 1,3 баробаргача камайтириш имконини берган.
қовушқоқ-эластик ярим текисликдаги мустаҳкамланган цилиндрик бўшлиқдан гармоник тўлқинларнинг тарқалиши натижасида қобиқ ва уни ўраб турган муҳитнинг (эркин сиртдан қайтган тўлқинларни ҳисобга олган ҳолда) кучланганлик - деформацияланганлик ҳолати аниқланган. Муҳит қовушқоқлиги ҳисобга олинганда бўйлама тўлқинлар таъсирида θ = 900 ва 2700, кўндаланг тўлқин таъсир этганда эса θ = 450 ва 1350 бўлганда максимал радиал кучланишлар юзага келиши ҳамда резонанс частоталари 5-7 % га ошиши топилган.
эластик ярим текисликда жойлашган тўғри тўртбурчак кўндаланг кесим юзали тоннелларнинг динамик кучлар таъсиридаги тебраниш ва дифракция масалаларини сонли ечиш усуллари ишлаб чиқилган.
чуқур ўрнатилмаган тўғри тўртбурчак шаклидаги тоннелларнинг сейсмик тўлқинлар таъсиридаги тебранишларини эркин сиртдан қайтган тўлқинларни эътиборга олган ҳолда ҳисоблаш усуллари ҳамда дастури ишлаб чиқилган. Текис тўлқинлар таъсири остида бўлган тоннелларни H>=1,5*h да чуқур ўрнатилган, динамик кучлар таъсири остида бўлган тоннелларни H>=8*h да чуқур ўрнатилган деб қараш мумкинлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Динамик кучлар таъсирида эластик ва қовушқоқ-эластик ярим текисликларда жойлашган чуқур ўрнатилмаган тоннелларнинг кучланганлик-деформацияланганлик ҳолатини ҳисоблаш усуллари тадқиқот иши бўйича олинган илмий натижалар асосида:
портлашлар натижасида юзага келадиган нотурғун тўлқинлар таъсирида цилиндрик қобиқлар кўринишидаги ер ости қувурларида ҳосил бўладиган кучланганлик - деформацияланганлик ҳолатини ҳисоблаш усули “Портлатишсаноат” акциядорлик жамияти томонидан олиб борилган, Жиззах вилоятининг Фориш туманида жойлашган Осмонсой базальт конининг “Каргалик” карьерида бажарилган портлатиш ишлари натижасида, портлаш манбасидан 450 метр узоқликдаги 200 мм диаметрли сув таъминоти қувурларига етиши мумкин бўлган талофатларни бартараф этиш жараёнига жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси “Ўзмахсусмонтажқурилиш” акциядорлик компаниясининг 2021 йил 22 октябрдаги 01-333/10-05-сонли маълумотномаси). Натижада, қувурлардаги мумкин бўлган ҳар бир бузилишларга сарфланадиган 8-12 млн. сўм маблағнинг тежаб қолинишига ҳамда меҳнат унумдорлигини 1,25 марта ортиши имконияти яратилган;
чуқур ўрнатилмаган тўғри тўртбурчак шаклидаги тоннелларнинг текис тўлқинлар таъсиридаги тебранишига оид ҳисоблаш усули ва дастури “Тошметроқурилиш” МЧЖда амалиётга жорий қилинган (Ўзбекистон Республикаси “Ўзмахсусмонтажқурилиш” акциядорлик компаниясининг 2021 йил 22 октябрдаги 01-333/10-05 - сонли маълумотномаси). Ҳисоблаш натижаларига кўра, материалларнинг қовушқоқлик хоссаларини эътиборга олиш кўчиш ва кучланишларни 10 - 16 % камайишига, лойиҳалаш жараёнидаги ҳисоблаш вақтини эса 1,3 баробар қисқартириш имконини берган;
Бухоро муҳандислик-технология институти илмий тадқиқот режасига кўра 2012-2016-йилларда олиб борилган Ф-4-04 рақамли “Суюқлик оқувчи ер ости эгри чизиқли қувурнинг динамик кучлар таъсиридаги кучланганлик-деформацияланганлик ҳолатини тадқиқ қилиш назариясини ривожлантириш ва ҳисоблаш усулларини ишлаб чиқиш” фундаментал лойиҳасининг (2021 йил 22 октябрдаги 89-07/2633 - сонли маълумотнома) цилиндрик қобиқсимон, босим остида ишловчи қувурлар билан муҳитнинг ўзаро таъсирини ҳисобга олиш масалаларини ечишда қўлланилган. Натижада, диссертация ишида олинган илмий натижаларнинг қўлланилиши орқали эластик ҳамда қовушқоқ-эластик суюқлик оқувчи қувурлар тебранишининг резонанс амплитуда соҳаларини баҳолаш имконини берган.
