Mamaqosimov Mirzasulton Abduraimovichning

fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.

Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Katta Quyosh Pechi va boshqa energetik qurilmalar samaradorligini oshirish uchun ularning ko‘zguli-mujassamlashtiruvchi tizimlarini optimizatsiyalash», 05.05.06–Qayta tiklanadigan energiya turlari asosidagi energiya qurilmalari (texnika fanlari).

Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2017.1.DSc/T8.

Ilmiy maslahatchi: Abduraxmanov Abdujabbar, texnika fanlari doktori, professor.

Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Materialshunoslik instituti.

IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasalar nomi, IK raqami: Fizika-texnika instituti, Ion-plazma va lazer texnologiyalari instituti, Samarqand davlat universiteti, DSc.27.06.2017.FM/T.34.01.

Rasmiy opponentlar: Iskandarov Zafar Samandarovich,  texnika fanlari doktori, professor; Ismanjanov Anvarjan, texnika fanlari doktori, professor; Koyshiev Temirxan Kosqbaevich, texnika fanlari doktori, professor.

Yetakchi tashkilot: Farg‘ona politexnika instituti.

II. Tadqiqotning maqsadi: 1000 kVt quvvatli Katta Quyosh Pechining texnologik va energetik yo‘nalishlarda foydalanilayotgan ko‘zguli-mujassamlashtiruvchi tizimi samaradorligini konsentratorning nosimmetrikligini hisobga olgan holda oshirishdan iborat.

III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:

ikki ko‘zguli-mujassamlashtiruvchi tizimda quyosh nurlanishini konsentratsiyalash modeli, quyosh harakatining ta’siri va konsentratorning barcha optik-geometrik ko‘rsatkichlarini e’tiborga olgan holda ishlab chiqilgan;

ko‘zguli-mujassamlashtiruvchi tizimlarda murakkab konfiguratsiyaga ega bo‘lgan konsentratorning alohida sohalarida nur oqimi zichligi taqsimoti, tajriba natijalariga mos keluvchi hisoblash metodikasi taklif qilingan;

quyosh harakatlanishi davomida geliostatlar quyosh nurini to‘sib qo‘yishini hisobga olib, Katta Quyosh Pechining alohida geliostatlaridan to‘planadigan konsentratsiya uchun hisoblash dasturi ishlab chiqilgan;

texnologik jarayonlar unumdorligini optik yo‘llar orqali oshirib berishni ta’minlovchi konsentrator fatsetalariga shakl berish amalga oshirilgan;

konsentrator fatsetalarini ma’lum «tasvir dog‘ini ustma-ust qo‘yish» metodi o‘rniga «linzasiz teleskop» metodi deb nomlanadigan tezkor yustirovka qilish usuli taklif etilgan;

alohida elementlar-fatsetlar, qo‘shma ko‘zguli-mujassamlashtiruvchi tizimlar zonalari hamda midelning murakkab shakliga ega bo‘lgan butun konsentratorning aks ettiruvchi sirtidan fokal dog‘ning optik-geometrik va optik-energetik aniqligini nazorat qilish usuli ishlab chiqilgan;

shtorli, rotorli-tirqishli zatvorlar yordamida ko‘zguli-mujassamlashtiruvchi tizimlarning fokal tekisligi atrofida turli uzunlikdagi va zichlikdagi impulslarni hosil qilish uchun maxsus usuli va qurilmasi takomillashtirilgan.

IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi:

Katta Quyosh Pechining texnologik va energetik yo‘nalishlarda foydalanilgan ko‘zguli-mujassamlashtiruvchi tizimi samaradorligini oshirish uchun ishlab chiqilgan qurilmalar va usullar asosida:

respublika iqlim sharoitida 110÷500 kV kuchlanishda ishlovchi yuqori vol`tli polimer izolyatorlarning xizmat muddatini aniqlab beruvchi «Quyosh nurlanishi ta’sirida polimer materiallarni sinash» qurilmasi «Sredazenergoset`proekt» aksionerlik jamiyatida joriy qilingan («Sredazenergoset`proekt» aksionerlik jamiyatining 2016 yil 12 apreldagi ma’lumotnomasi). Qurilmaning amaliyotga joriy etilishi natijasida polimer izolyatorlarni almashtirish muddati va shu bilan birga elektr uzatish tarmoqlarining uzluksiz ishlashi ta’minlangan;

taklif etilgan murakkab midel shakliga ega bo‘lgan yaxlit konsentratorlarning optik-energetik xarakteristikalarini, nur qaytaruvchi sirt tekisligidagi fokal dog‘ni hisoblash usullari, shuningdek 10000 ta fatsetadan tashkil topgan ko‘zguli-mujassamlashtiruvchi tizimning tarkibiy elementlarini yustirovka qilishning samarali va tezkor usullari «Akademasbob» ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi tomonidan A12-006-son «Katta quyosh pechi optik va energiyaviy xususiyatlarini o‘rganish maqsadida ikkilamchi konsentrlovchi tizimlarni ishlab chiqish va yaratish» grantini bajarishda Quyosh spektrini fokal markazida taqsimlanishini hisobga olib konsentratorni samaradorligini oshirishda foydalanilgan. (Fan va texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtiruvchi qo‘mitasining 2017 yil 20 yanvardagi FTK-02-13/76-son ma’lumotnomasi). Ilmiy natijalardan foydalanish ikkilamchi-mujassamlashtiruvchi tizimlarni ishlab chiqish imkonini berdi;

vodorod olishga bag‘ishlangan (Zhaolin Wang and G. F. Naterer. Integrated fossil fuel and solar thermal systems for hydrogen production and CO2 mitigation. International Journal of Hydrogen Energy 39(26) February 2014 with 14 Reads DOI: 1016/j.ijhydene.2014.01.095, IF) ilmiy ishda Kanada olimlari tomonidan O‘zbekiston olimlari (Abdurakhmanov A.A., Mamatkosimov M.A., Paizullakhanov M.S., Saragoza G. Solar technologies in Uzbekistan: state. rroperties, and perspectives of development. Applied Solar Energy, 2012, Vol.48, –P. 84-91.) maqolasining tahlili asosida O‘zbekistonda ishlab turgan va diametri 40 sm bo‘lgan fokal fokusda 3000 gradus Selsiy olishga mo‘ljallangan Katta Quyosh pechiga fokuslangan quyosh issiqlik enegrgiyasini metan bug‘idan vodorod olishga ishlatish kam mablag‘ talab qilishi qayd qilingan;

yoqilg‘i zahirasi kamayib borayotgan sharoitda funksional keramika va sirkoniy kabi materiallarning yuqori temperaturali ishlab chiqarish usullari samarali bo‘ladi (Abdurakhmanov A.A., Mamatkosimov M.A., Paizullakhanov M.S., Saragoza G. Solar technologies in Uzbekistan: state. rroperties, and perspectives of development. Applied Solar Energy, 2012, Vol.48, –P. 84-91.), bu misolga asoslanib  Yaponiya va Xitoy olimlari Frenel linzasi yordamida mujassamlashtirilgan Quyosh energiyasini ishlatish hisobiga kuldan kremniy namunalari olgan (K. Hatakeyama, H. Kaneko, and K. Nishioka. Formation of Silicon from Shirasu Volcanic Ash Using Solar Furnace / International Journal of Materials, Mechanics and Manufacturing, Vol. 4, No. 2, May 2016, p.152-155);

paraboloidsilindrik konsentratorli quyosh modullari uchun issiqlik va massa almashinuvi hamda optikaning geometrik qonunlarini ishlatib (Abdurakhmanov A.A., Kuchkarov A., Mamatkosimov M.A. and Akhadov. The optimization of the optical-geomtric characterictics of mirror concenting systems. Applied Solar Energy, 2014, Vol.50, #4,–P. 244.) issiqlik fotoelektrik moduli konstruksiyasining hisob algoritmini barpo qilish uchun Rossiya olimlari tomonidan matematik modellashtirish amalga oshirilgan (V.A. Mayorov, S.N. Trushevskii, and L.N. Lukashik. Study of the Optical-Energy Parametrs of Planar-Type Radiation Receivers in the Structure of Photoeleectrical Moduies with Parabolic-Cylinder Concentrators. Applied Solar Energy, 2015, Vol.51, #3–P. 209-213).