Атаджанов Жасурбек Абдушарибовичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Кўп тилли тақсимланган ахборот-кутубхона ва архив маълумотлар базаларидан ўхшаш матнларни қидириш усул ва алгоритмлари», 05.01.09 – Ҳужжатшунослик. Архившунослик. Кутубхонашунослик (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2020.2.DSc/T169.
Илмий маслаҳатчи: Раҳматуллаев Марат Алимович, техника фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент ахборот технологиялари университети:
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент ахборот технологиялари университети, DSc.13/30.12.2019.T.07.02.
Расмий оппонентлар: Умаров Абдусалом Одилович, ижтимой фанлар доктори, профессор; Нуралиев Фахриддин Муродиллаевич, техника фанлари доктори, доцент; Кучкаров Тахир Сафарович, иқтисод фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат техника университети.
Диссертация йўналиши: илмий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: илмий-таълимий фаолиятда ахборот таъминотини такомиллаштириш учун, кўп тилли тўлиқ матнли кутубхона ва архив маълумотлар базаларидан ахборот қидириш усули, алгоритмлари ва дастурий таъминотини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ахборот-кутубхона ва архив тизимларида кўп тилли тўлиқ матнли маълумотлар асосида ахборот қидириш моделлари ва алгоритмлари ишлаб чиқилган;
матн таркибидаги сўзларни морфологик таҳлил қилиш ҳамда маъно англатувчи сўзлар тўпламини аниқлаш бўйича модел ва алгоритмлар ишлаб чиқилган;
сўзларни синоним шаклларини қўллаш асосида юзага келадиган яширин плагиатни аниқлашга имкон берувчи модел ва алгоритм ишлаб чиқилган;
сўзларни синоним шаклларини инобатга олган ҳолда илмий-таълимий ахборотларни машина ёрдамида рукнини аниқловчи алгоритм ишлаб чиқилган;
кўп тилли архив ва кутубхона маълумотлар базаларида матнларни ўзаро ўхшашлигини аниқловчи CLAD (Cross Language Analog Detector – кўп тилли матнларнинг ўхшашлигини аниқлаш) усули ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Кўп тилли тақсимланган ахборот-кутубхона ва архив маълумотлар базаларидан ўхшаш матнларни қидириш усул ва алгоритмлари бўйича олинган натижалар асосида:
сўзларнинг синоним шаклларини қўллаш асосида юзага келадиган яширин плагиатни аниқлашга имкон берувчи модел, алгоритм ҳамда кўп тилли архив ва кутубхона маълумотлар базаларида матнларни ўзаро ўхшашлигини аниқловчи CLAD усули Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттестация комиссияси ахборот тизимига дастурий модул сифатида тадбиқ қилинган (Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлигининг 2019 йил 28 декабрдаги 33-8/9210-сон маълумотномаси). Илмий тадқиқот натижасида, илмий-таълимий маълумотлари асосида электрон кутубхонани ташкил қилиш ҳамда муассаса ходимлари учун матнларни ўзбек, рус ва инглиз тилларидаги ўхшашларини аниқлаш имконияти яратилган;
матн таркибидаги сўзларни морфологик таҳлил қилиш ҳамда маъно англатувчи сўзлар тўпламини аниқлаш бўйича модел ва алгоритмлар ҳамда матнларни машина ёрдамида рукнини аниқлаш алгоритмлари Ўзбектелеком акционерлик жамияти симли телефон абонентларига хизмат кўрсатиш учун мўлжалланган КАСР ва tBilling тизимларига тадбиқ қилинган (Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлигининг 2019 йил 18 октябрдаги 33-8/7394-сон маълумотномаси). Натижада, телефон станцияларидан келган CDR файлларни биллинг тизимига юклаш жараёни тўлиқ автоматлаштирилган. Биллинг тизимига сўзлашувларни такрор киритилишининг олди олинди ҳамда мазкур жараёнда фаолият олиб бораётган ходимларнинг кунига ўртача 12% иш вақти тежалган ҳамда ўртача йиллик 36 млн. сўмлик хизмат кўрсатиш таннархининг камайишига эришилган;
ахборот-кутубхона ва архив тизимларида кўп тилли тўлиқ матнли маълумотлари асосида ахборот қидириш модели ва алгоритми Хоразм вилояти Қўшкўпир туман халқ таълими бўлими ва унга қарашли 52 та ўрта мактаблар учун марказлашган электрон кутубхона ишлаб чиқилган (Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлигининг 2019 йил 28 декабрдаги 33-8/9210-сон маълумотномаси). Мазкур электрон кутубхонада тўлиқ матнли файллардан маълумот қидириш жараёни йўлга қўйилиши натижасида керакли маълумотларни излаб топиш учун сарфланадиган вақтни 20-30 баробарга қисқаришига олиб келган.