Махсудов Давронбек Рутамовичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Мовароуннаҳр ҳанафий мазҳаби тафсирларининг қиёсий таҳлили (XIII-XV асрлар)”, 24.00.01 –  Ислом тарихи ва манбашунослиги (тарих фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В.2020.2.DSc/Tar85.  
Илмий маслаҳатчи: Исломов Зоҳиджон Маҳмудович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон халқаро ислом академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон халқаро ислом академияси, DSc 35/30.12.2019. Isl/Tar.57.01. 
Расмий оппонентлар: Юсупова Дилором Юнусовна, академик, тарих фанлари доктори, профессор; Мунавваров Зохилло Иномходжаевич, сиёсий фандар доктори, профессор; Нуритдинов Маҳмудхўжа Низомович, фалсафа фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: XIII-XV асрларда мовароуннаҳрлик муфассирлар ҳаёти ва илмий меросини ўрганиш, уларнинг тафсирларини қиёсий таҳлил қилиш орқали мусулмон дунёси тафсир илми ривожида тутган ўрнини белгилаш ҳамда тафсирларнинг ҳанафий мазҳаби ривожига қўшган ҳиссасини исботлаб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги: 
Мовароуннаҳрда тафсир илми мактаби ўзининг кучли “устоз-шогирд” тизимига эга бўлганлиги сабабли XIII-XIV асрлар мўғуллар босқини натижасида “илмий таназзул” ва турғунлик даврига тўғри келишига қарамай, тафсир ёзиш анъанаси давом этгани ва натижада қарийб 30 нафар муфассир олимлар фаолият юритгани ҳамда бир қатор тафсир ёзилганлиги аниқланиб, ушбу олимлар ўша давр мусулмон оламидаги 70 дан ортиқ ўрганилган муфассирларга солиштарганда минтақада тафсир илми ривожи юқори бўлганлиги исботлаб берилган;
тафсир илмининг тадрижий ривожланишида XIII-XV асрлар алоҳида ўринга эгалиги, ушбу давр маълум маънода тўлиқ ҳажмли тафсирлардан тўлиқ бўлмаган ҳамда ҳошия услубидаги тафсирларга ўтилгани, шу тарзда то ХХ асргача мана шу ҳолат сақланиб қолгани, бунга ўз навбатида мўғуллар босқини ва ҳукмронлиги билан боғлиқ кескинлик оқибатида ягона илмий тил саналган араб тилининг ўз мавқеини йўқота бошлагани ҳам сабаб эканлиги исботланган;
Амир Темур ва темурийларнинг илм-фанга ҳомийлиги натижасида тафсир соҳасида янги қирралар очилиб, эндиликда, Хўжа Порсо ва Яъқуб Чархий каби муфассирлар томонидан ўша давр аҳолиси эҳтиёжига мос бўлган тўлиқ ҳажмли бўлмаган ва форс тилидаги тафсирлар яратилгани, Али Қушчи, Саъдуддин Тафтазоний сингари муфассирларнинг асосан олдинги машҳур тафсирларга ҳошия туркумидаги изоҳлар ёзганлиги, нақлий тафсирлар камайиб, унинг ўрнида ақлий тафсирлар, хусусан XIII асрдан бошлаб, тасаввуфий тафсирлар ҳам кўпайгани асослаб берилган;
XIII-XV асрлардаги тафсирларни ўрганиш натижасида Ҳамидуддин аз-Зарир ал-Бухорий, Шамсуддин Муҳаммад ас-Самарқандий, Бухорий-зода Муҳаммад ибн Абдуллатиф каби ҳали илмий жамоатчиликка яхши маълум бўлмаган алломалар ёки Нажмиддин Кубро, Убайдуллоҳ содруш шариа, Саъдуддин ат-Тафтазоний, Али ал-Қушчи, Ҳофиз Кўҳакий сингари муфассир сифатида танилмаган мутасаввиф, фақиҳ, мутакаллим, фалакиётчи олимлар ўз даврининг Қуръон шарҳловчилари эканлиги аниқланган;
минтақада кучли таъсирга эга бўлган ҳанафий мазҳаби ва мотуридийлик таълимоти тафсирларда ҳам аниқ акс этгани, айнан ҳанафий мазҳаби муфассирлари Қуръони каримни мўътадиллик асосида шарҳлаб, мутаассиблик ва оятларни нотўғри талқин қилинишининг олдини олганлари, шу жиҳатдан ушбу тафсирлар бугунги глобаллашган ва турли ғоявий таҳдидлар авж олиб бораётган кунимизга ҳам мос келиши асосланган;
бугунги дунёда тафсиршунослик анча ривожланиб, ислом оламида юзлаб илмий нашрлар яратилишига қарамай, тафсирларни қиёслаш, муфассирларни яхлит ўрганиш ва уларнинг услубларини очиб бериш борасидаги тадқиқотлар етарлича эмаслиги кўрсатиб берилди ҳамда тафсирлар бўйича юртимизда амалга оширилиши керак бўлган бир қатор тадқиқотлар таклиф этилди, шунингдек тафсирларни қиёсий ўрганиш фанини тафсир илмининг тармоғи сифатида белгилаш ва уни ривожлантириш таклифи берилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Мовароуннаҳр ҳанафий мазҳаби тафсирларининг қиёсий таҳлили бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Ўзбекистондаги ислом цивилизацияси марказининг моҳияти, мақсади ва вазифаларини ишлаб чиқишда “Ислом таълимоти” ишчи гуруҳида фаолият олиб бориб, Мовароуннаҳрда яшаб, ижод этган қарийб 30 нафар муфассирлар, уларнинг илмий мероси, улар билан боғлиқ маълумотлар, айниқса, ўрта асрларда тафсир илми ривожи ва муфассирлар фаолиятига доир маълумотларни шакллантириш, Марказ павильонларида ислом илмлари қаторида, Қуръон қўлёзмалари ва тафсирларига оид материалларни тайёрлашда тадқиқот маълумотларидан фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси марказининг 2019 йил 30 октябрдаги 415/19-сон маълумотномаси). Натижада Марказ павильонида ислом илмлари қаторида тафсир илми бўлими ажратилиб, бунга мос равишда муфассирлар ҳамда тафсирлар, шунингдек диссертация янгилиги сифатида тақдим этилан қарийб 30 нафар муфассир ҳақидаги янги маълумотлар шакллантирилган;
Ўзбекистон халқаро ислом академиясида “Тафсир илмига кириш”, “Аҳкомул Қуръон”, “Қуръон тафсирларини қиёсий ўрганиш” фанлари бўйича ўқув-меъёрий материалларни тайёрлаш ҳамда Тошкент ислом институти, Мир Араб олий мадрасаси ва Ҳадис илми мактаби ўқув жараёнларида диссертация маълумотларидан фойдаланилган. Тафсир ва муфассирлар фаолиятига доир бир нечта диссертация ва битирув малакавий ишларига раҳбарлик қилинган ва тақризлар берилган. (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмитанинг 2019 йил 31 октябрдаги 6056-сон маълумотномаси). Натижада “Тафсир илмига кириш” номли ўқув қўлланма ва 40 дан зиёд тафсир билан боғлиқ видеодарсларда тафсир илмининг XIII-XV асрлардаги ўзига хосликлари кўрсатиб берилган ҳамда талабаларда тафсир бўйича атрофлича билимлар шакллантирилган;
Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот марказининг фаолияти, Марказнинг очилиши билан боғлиқ ташкилий, илмий ишлар, адабиётларда, айниқса, “Ўзбекистон – буюк алломалар юрти” номли асарнинг муфассирларга доир қисмини ёритишда, Марказ фаолиятини ҳамда Имом Термизий, термизлик алломалар илмий меросини кенг тарғиб қилиш жараёнида амалиётга жорий этилган (Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот марказининг 2019 йил 6 ноябрдаги 79-сон маълумотномаси). Натижада Марказ маълумотлари тасаввуфий, форс, тўлиқ ҳажмли бўлмаган янги адабиётлар ҳамда аҳолининг турли қатламлари аждодлар мероси бўйича билим ва тасаввурлар билан бойитилган;
Республика Маънавият ва маърифат маркази томонидан 2018-2019 йиллар мобайнида ўтказилган тарғибот фаолиятида диссертацияда фойдаланилган оятлар мисолида бағрикенглик, ўзаро тотувлик, ҳанафийлик мазҳабининг мўътадиллигига доир илмий-амалий таклиф ва тавсиялардан фойдаланилган. Ушбу янгиликлар Ўзбекистон Республикаси Президенти администрациясининг 2018 йил 9 январь кунидаги 08-60-сонли хати ва тасдиқланган дастур асосида Андижон, Фарғона, Наманган вилоятларида ўтказилган тарғибот ишларида ҳамда Ўзбекистон Президентининг 2019 йил 3 майдаги “Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Қарори ижроси юзасидан республикада ўтказилган ташвиқот ишларида жорий этилган (Республика Маънавият ва маърифат марказининг 2020 йил 8 январдаги 03/07-27-сон маълмуотномаси). Натижада 100 дан зиёд маънавит-маърифат соҳаси мутасаддилари, 300 атрофидаги маҳалла фаоллари ва маънавият устозларига тизимли равишда тушунтиришлар берилиши натижасида Қуръонни тўғри англанган;
2017-2019 йиллар мобайнида “Oʻzbekiston” телеканалининг “Муносабат”, “Шарҳ+” ва “Зиё” медиа маркази, “Yoshlar” телеканалининг муқаддас қадамжолар, буюк аждодлар билан боғлиқ кўрсатувларида, “Madaniyat va ma’rifat” телеканалининг “Буюк юрт алломалари”, “Биз кимларнинг авлодимиз?” дастурларида ҳамда “Dunyo bo’ylab” телеканалининг “Тафсилот”, “Жажжи саёҳатчилар”, “Ҳафта туризми” каби ўттиздан ортиқ телекўрсатувларни тайёрлаш, сценарийлар ишлаб чиқишда диссертацияда берилган янгиликлар, жумладан, Қуръоннинг ҳанафий мазҳаби асосида шарҳлаш муҳимлигига оид таклифлар жорий этилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпаниясининг 2019  йил 28 октябрдаги 01-35-2241-сон; 2019 йил 25 октябрдаги 14-01-375-сон; 01-16/438-сон; 08-14-444-сон маълмуотномалари). Натижада юртимизнинг муфассирлари, уларнинг ислом оламида тутган ўрни, бугунги глобал дунёда аждодлар илмий меросини чуқур ўрганишнинг аҳамияти ва бугунги кунга мослиги ҳақида туркум кўрсатувлар эфирга узатилган;
2013-2015 йиллар мобайнида диссертант Имом Бухорий халқаро марказида имом-хатиблар учун ташкил этилган малака ошириш курсларида, “Имом Бухорий сабоқлари” илмий-маърифий журналида XIII-XV асрлардаги тафсирларни ўрганиш натижасида Ҳамидуддин аз-Зарир ал-Бухорий, Шамсуддин Муҳаммад ас-Самарқандий, каби ҳали илмий жамоатчиликка яхши маълум бўлмаган алломалар ёки Нажмиддин Кубро, Саъдуддин ат-Тафтазоний, Али ал-Қушчи, Ҳофиз Кўҳакий сингари муфассир сифатида танилмаган мутасаввиф, фақиҳ, мутакаллим, фалакиётчи олимлар ўз даврининг Қуръон шарҳловчилари эканлиги ўқувчиларга сингдирилган. Шунингдек Марказнинг илмий фаолияти, илмий тадқиқотлар, конференциялар ва бошқа кўплаб жараёнларда фойдаланилган (Имом Бухорий халқаро илмий тадқиқот марказининг 2020 йил 15 январдаги  02/10-сон  маълмуотномаси). Натижада 200 дан зиёд имомлар ҳамда “Имом Бухорий сабоқлари” журнали ўқувчилари хали номлари номаълум бўлган муфассирлар ҳаёти ва ижоди бўйича билимларга эга бўлганлар;
Диссертацияда тафсирларни қиёсий ўрганиш фанини тафсир илмининг тармоғи сифатида белгилаш ва уни ривожлантириш таклифи берилган (Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг 2020 йил 9 июндаги 1301-сон маълмуотномаси) Натижада диссертацияда кўрсатиб берилган тадқиқотлар бўйича ҳозирда битирув малакавий ишлари, магистрлик ва докторлик диссертацияларини ишлаш бошланган;
Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 2 ноябрдаги 1023-сонли буйруғига асосан ўқув адабиётининг нашр рухсатномаси асосида “Ислом манбашунослиги” дарслиги нашр этилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 1023-сон буйруғи, 1023-003 рақамли гувоҳнома). Натижада “Ислом манбашунослиги” номли дарслик ўқув жараёнига киритилган ҳамда талабалар тафсир манбалари бўйича янги маълумотларни ўзлаштирганлар.