Айтжанов Узақбай Ешчановичнинг
диссертация ҳимоясисиз селекция ютуғи (ихтиро патенти) асосида фан доктори (DSc) илмий даражасини бериш бўйича эълон матни

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Оролбўйи шароитида турли хил қишлоқ хўжалик экинларининг бирламчи уруғчилигини ташкил этиш ва назарий асосларини ишлаб чиқиш», 06.01.05 – Селекция ва уруғчилик (қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2019.3.DSc/Qx136
Илмий тадқиқот иши бажарилган муассаса номи: Қорақалпоғистон деҳқончилик илмий-тадқиқот институти.
Илмий маслаҳатчи: Ибрагимов Паридун Шукурович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат аграр университети, DSc.05/30.12.2019.Qx.13.01.
Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлигининг ихтирога патенти: ғўзанинг «Чимбой-5018» нави (№ NAP 00093), «Дўстлик-2» нави (№ NAP 00092), кунгабоқарнинг «КК-60» нави (№ NAP 00179), кунжутнинг «Қаршиға» кунжутнави, (№ NAP 00161). 
Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлигининг 2019 йил 16 декабрдаги 01-11/2520-сон хулосаси.
II. Тадқиқотнинг мақсади:
турли дурагайлаш методлари орқали ғўзанинг сув танқислигига ва тупроқ шўрланишига нисбатан бардошли, тезпишар, тола сифати V типга хос, кунгабоқар ва кунжутнинг серҳосил, юқори мойдорлик белгиларини мужассамлаштирган навларни яратиш ва бирламчи уруғчилигини кўпайтириш, навдорлигини яхшилаш ва уруғлик заҳираларини жамғаришдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор Қорақалпоғистон қурғоқчилик тупроқ-иқлим шароитида ғўзанинг G.hirsutum L.турига мансуб «Чимбой-5018», «Дўстлик-2», кунгабоқарнинг Helianthus annuus L. турига мансуб «КК-60», кунжутнинг Sesamum indicum L. турига мансуб «Қаршиға» навлари яратилган ҳамда уларнинг оддий дурагайларида қимматли хўжалик белгилар бўйича генотипик полиморфизм аниқланган;
сув танқислиги шароитида ўзгарувчанлик белгиларнинг полиген хусусияти ва генотип муҳитига ўзаро таъсири асосида рўёбга чиқиши исботланган;
оддий дурагайлаш методлари орқали яратилган дурагайларда қимматли хўжалик белгиларнинг ирсийланиши, ўзгарувчанлиги ва шаклланишига қиёсий баҳо бериш асосида асосий қимматли хўжалик белгиларнинг генетик табиати ҳамда белгиларнинг янги генетик ўзгарувчанлигига эга юқори авлод дурагайларини ажратиб олишдаги самарадорлиги аниқланган;
тур ичида оддий дурагайлаш методлари орқали қурғоқчиликка бардошли баъзи салбий коррелятив боғлиқликларни узиш, ғўзада юқори тезпишарлик ва маҳсулдорлик, тола чиқими ва сифати ва бошқа белгиларнинг, кунгабоқар ва кунжутда тезпишарлик, ҳосилдорлик, юқори мойдорлик, мағиз чиқими ва бошқа белгиларнинг юқори мажмуасига эга рекомбинантлар ажратиб олиш мумкинлиги исботланган;
ажратиб олинган асосий хўжалик белгилари мужассамлашган оила ва тизмалардан амалий селекцияда қимматли манба сифатида фойдаланиб, қурғоқчиликка бардошли кунгабоқарнинг юқори мойдор ва маҳсулдор, ғўзанинг тола сифати юқори бўлган серҳосил навлари яратилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Оролбўйи шароитида турли қишлоқ хўжалик экинларининг бирламчи уруғчилигини ташкил этиш ва назарий асосларини ишлаб чиқиш бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари асосида:
Қорақалпоғистон қурғоқчилик тупроқ-иқлим шароити учун моделлаштирилган ғўзанинг «Чимбой-5018» ва «Дўстик-2», кунгабоқарнинг «КК-60», кунжутнинг «Қаршиға» навиларига Интеллектуал мулк агентлигининг селекция ютуғига патенти олинган (Интеллектуал мулк агентлигининг 2019 йил16 декабрдаги 01-11/2520-сон хулосаси). Бунинг натижасида янги ғўза навларидан юқори ҳосил етиштириш ҳисобига ҳар гектар майдондан 3,7-4,5 ц/га қўшимча ҳосил олинган, Кунгабоқардан 20-25 ц/га ва Кунжутнинг «Қаршиға» навидан ўртача 21,0 ц/га ҳосил олишга эришилган.
ғўзанинг «Чимбой-5018» нави 2007 йилда, «Дўстик-2» нави 2011 йилда, кунгабоқарнинг «КК-60» нави 2015 йилда, кунжутнинг «Қаршиға» нави 2017 йилда Ўзбекистон ва Қорақалпоғистон Республикаси ҳудудларида истиқболли навлар рўйхатига киритилган ва мазкур ҳудудларда экиш учун қишлоқ хўжалик экинлари давлат реестрига киритилган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ хўжалик вазирлигининг 2019 йил 28 ноябрдаги 01/06-3515-сон маълумотномаси). Бунинг натижасида 2007-2019 йиллар давомида ғўзанинг «Дўстлик» нави 116986,5 гектар, «Чимбой-5018» нави 70745,6 гектар, кунгабоқарнинг «КК-60» нави ва кунжутнинг «Қаршиға» нави 12 гектардан майдонларга экиш режага киритилишига эришилган.
2007-2019 йиллар давомида Қорақалпоғистон Республикасининг Қораўзак, Қонликўл, Қўнғирот, Чимбой, Кегайли туманларида ғўзанинг «Дўстлик» нави 116986,5 гектар, «Чимбой-5018» нави 70745,6 гектар, кунгабоқарнинг «КК-60» нави 12 гектар, кунжутнинг «Қаршиға» нави 12 гектар ер майдонларида экилган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ хўжалик вазирлиги 2019 йил 28 ноябрдаги 01/06-3515-сон маълумотномаси). Натижада, фермер хўжаликларидан давлат билан тузилган шартномавий режага нисбатан қўшимча 3,7-4,5 ц/га пахта ҳосили олиниб, рентабеллик даражаси 116-119 фоизга етган ва иқтисодий самарадорликка эришилган. Кунгабоқарда ҳосилдорлик 20-25 ц/га етди ва рентабеллик даражаси 180-200 фоиздан ошган. Кунжутнинг «Қаршиға» навидан ўртача 21,0 ц/га ҳосил олиниб, иқтисодий саморадорлиги 25,2 млн сўмни ташкил этган.