Отениязов Полат Жуманиязовичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Қорақалпоқ халқ сеҳрли эртакларининг жанр хусусиятлари ва поэтикаси”, 10.00.08–Фольклоршунослик (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2019.2.PhD/Fil99.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институти.
Илмий раҳбар: Жаримбетов Қурбанбай Қудайназарович, филология фанлари доктори, профессор.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёт ва фольклори институти, DSc.30.08.2018.Fil.46.02.
Расмий оппонентлар: Алламбергенов Кенесбай, филология фанлари доктори, профессор; Жўрақузиев Нодир Имомқузиевич, филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) .
Етакчи ташкилот: Урганч давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади. Қорақалпоқ фольклоршунослигида ўрганилма-ган сеҳрли эртакларнинг ўзига хос жанр хусусиятларини ва поэтикасини ўрганиш.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
XVIII асрнинг 40 йилларидан шу кунга қадар қорақалпоқ халқ эртакларининг тўпланиши, нашр қилиниши, халқ оғзаки ижодига доир илмий тадқиқотларнинг қисқача тавсифи яратилган;
жаҳон ва туркий халқлар фольклорида сеҳрли эртакларнинг ўрганилишига доир тадқиқотлар асосида қорақалпоқ фольклоридаги сеҳрли эртакларнинг назарий асослари белгиланган;
сеҳрли эртакларнинг ўзига хос жанр хусусиятлари, мазмуни, ундаги образлар, қаҳрамонлар ва персонажларнинг ўзаро муносабатлари, характери очиб берилган;
сеҳрли эртакларнинг тузилиши, таркибий қисмлари ҳисобланган инициал – медиал – финал бўлимлари, уларнинг ўзаро мазмуний боғлиқлиги, эртак мазмунида тутган ўрни белгиланган;
бир неча халқлар эртакларидаги қолипга тушган мотив ва сюжетлар, эпизодлар қиёсланиб, уларнинг қорақалпоқ халқ эртаклари билан ўзаро ўхшашлиги ҳамда миллий хусусияти кўрсатилган;
эртаклардаги сеҳрли образлар, сеҳрли буюмлар, сеҳрли нарсаларнинг функционал хусусияти, уларнинг қаҳрамонга кўрсатадиган ёрдами, вазифалари белгиланган;
эртаклардаги сеҳр-жоду, қадимги одамларнинг жонсиз нарсаларни ҳам жони бор деб тушунишига боғлиқ ишончлари, магик кучлар билан таъсирларнинг ифодаланиши илмий манбалар ва мисоллар асосида кўрсатилган;
қорақалпоқ эртакчиларининг эртаклар таъсирчанлигини оширишда сўздан, бадиий тасвирлаш воситаларидан фойдаланиш, ижро қилиш қобилиятлари, хизматлари қайд этилган;
сеҳрли эртаклардаги троплар, эпитет, метафора, метонимия, синекдоха, теңеў (ўхшатиш), гипербола, литота сингари бадиий тасвирлаш воситаларининг қўлланилиш даражаси аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
Қорақалпоқ сеҳрли эртакларининг генезиси ва шаклий-мазмуний жанр хусусиятларини белгилаш асосида олинган натижалар қуйидаги кўринишларда амалиётда жорий қилинган:
тадқиқотнинг илмий-назарий натижалари Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон Бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий тадқиқот институтида бажарилган И1-ФА-0-14244 «Қорақалпоқ халқ прозасининг илгари нашр этилмаган намуналарини нашрга тайёрлаш ва нашр қилиш» (кўп жилдлик «Қорақалпоқ фольклори» бўйича)» (2014-2015) инновацион лойиҳасини бажаришда, жумладан, қорақалпоқ сеҳрли эртаклари жанр турлари, сюжет ва мотивларига тегишли хусусиятларини ифодалашда фойдаланилган (Фанлар академияси Қорақалпоғистон Бўлимининг 2019 йил 29 майдаги №17.01/70-сонли маълумотномаси). Натижада қорақалпоқ сеҳрли эртакларининг мавзуий турлари нашр қилинган;
қорақалпоқ халқ сеҳрли эртакларининг тўпланиши, тадқиқ қилиниши ва нашр этилиши масалалари билан боғлиқ образлар ва сюжет таркиби, мотивларини очиб беришда Ўзбекистон педагогика илмий-тадқиқот институти Қорақалпоғистон филиалида бажарилган А1-ХТ-0-92997 «Ёшларни умуминсоний, миллий ва тарихий қадриятлар уйғунлиги асосида маънавий-ахлоқий тарбиялашнинг муаммолари» амалий лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон педагогика илмий-тадқиқот институти Қорақалпоғистон филиалининг 2019 йил 30 сентябрь, №129-сон маълумотномаси). Натижада халқ сеҳрли эртакларининг ўзига хос жанр хусусиятлари очиб берилган;
қорақалпоқ сеҳрли эртакларининг ёш авлодни маънавий баркамол қилиб тарбиялаш, миллий ўзликни англашдаги аҳамиятига тегишли илмий-назарий хулосалардан республикадаги газета-журналларда, радиоэшиттириш ва телекўрсатувларда, хусусан, Қорақалпоғистон Республикаси телерадиоком-паниясининг “Ассалому алейкум, Қорақалпоғистон”, «Гавҳар сўзлар» кўрсатувлари, «Халқ хазинаси», «Мерос» каби эшиттиришлари дастурларини тайёрлашда фойдаланилган (Қорақалпоғистон Республикаси телерадио-компаниясининг 2019 йил 22 майдаги №01-02/127-сон маълумотномаси). Натижада миллий қадриятларимизнинг маънавий-маданий ривожланишида тутган ўрни ва таълим-тарбиядаги аҳамиятини ёшлар ўртасида кенг тарғиб қилишга эришилган.