Эсанов Зафар Уткировичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Бир қатор силикат кристалларда структуравий ва киритма нуқсон марказларининг ўзаро боғлиқлиги», 01.04.07–Конденсирланган ҳолат физикаси (физика-математика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2018.1.PhD/FM182.
Илмий раҳбар: Нуритдинов Иззатилло, физика-математика фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ядро физикаси институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассасалар номи, ИК рақами: Ядро физикаси институти, Астрономия институти, Ўзбекистон Миллий университети, DSc.27.06.2017.FM/T.33.01.
Расмий оппонентлар: Джуманов Сафарали, физика-математика фанлари доктори, профессор; Қурбанов Абдулла Мамасоатович, физика-математика фанлари номзоди.
Етакчи ташкилот: Самарқанд давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Y₂SiO₅, Lu₂SiO₅ и Gd₂SiO₅ оксид қаттиқ жисм силикат кристалларида структуравий ва киритма нуқсон марказларининг ўзаро боғлиқлиги қонуниятларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
кристаллар структурасида турли конфигурациявий ҳолатларда бўлган киритма марказларини ажратиш методикаси ишлаб чиқилган, ушбу методни қўллаган ҳолда Y₂SiO₅ ва Lu₂SiO₅ кристалларида Се1 марказлар кислородли еттиёқлилар билан,  Се2 марказлар - кислородли олтиёқлилар билан, Gd₂SiO₅ кристалларида эса Се1 марказлар кислородли тўққизёқлилар билан, Се2 марказлар кислородли еттиёқлилар билан боғлиқлиги тажрибаларда исботланган;
паст дозаларда гамма нурлари (D>10⁶ рад) ёки нейтронлар (Ф>10¹⁴ н/см2) билан нурлантирганда, шунингдек  кам вақт мобайнида (700^оС да 1 соатгача) юқори ҳароратли қайтарувчи термик ишлов берилганда Y₂SiO₅:Се, Lu₂SiO₅:Се ва Gd₂SiO₅:Се кристалларида Се⁴⁺→Се³⁺ ўтишлар ҳисобига уч валентли церий ионлари миқдорининг кўпайиши ҳисобига Се³⁺ ионлари люминесценцияси чиқишининг ортиши аниқланган;
юқори дозаларда гамма нурлари (10⁶ радгача) ёки нейтронлар (10¹⁴ н/см2 флюенсларгача) билан нурлантирилганда, шунингдек  юқори ҳароратли қайтарувчи термик ишлов бериш вақти ёки ҳарорати оширилганда (Т>700^оС ҳароратда t>1соатдан ортиқ) Y₂SiO₅:Се ва Lu₂SiO₅:Се кристалларида хусусий нуқсонлар ҳосил бўлиши, бунда кристаллар структурасидаги Si⁴⁺,Y³⁺, Lu³⁺  ва  Се³⁺ катионлари теварагидан кислород атомлари чиқиб кетиши, кремний-кислород тетраэдрларида анион вакансиялари вужудга келиши, Y³⁺, Lu³⁺ ва Се³⁺ ионларининг атрофида валент-конфигурациявий ўзгаришлар содир бўлиши кўрсатилган;
Y₂SiO₅, Lu₂SiO₅ ва Gd₂SiO₅ кристаллардаги церий киритма марказида содир бўладиган валент-конфигурациявий ўзгаришлар механизмлари аниқланган ва кристаллардаги баъзи структуравий нуқсонлар табиати идентификация қилинган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Y₂SiO₅, Lu₂SiO₅ ва Gd₂SiO₅ кристалларидаги структуравий ва киритма марказларининг ўзаро таъсири ва бир-бири билан боғлиқлигини ўрганиш бўйича олинган натижалар асосида:
ишлаб чиқилган кристаллар структурасида турли конфигурациявий ҳолатларда бўлган киритма марказларини ажратиш методикаси ОТ-Ф2-27 рақамли  «Ўзгарувчан валентликка эга бўлган ўткинчи металлар иони билан активлаштирилган фосфат ва силикат шишаларига мураккаб майдонларнинг теморадиацион таъсирида фундаментал ютилиш чегарасини ва квант эффектларининг ўзгаришини тадқиқ этиш» фундаментал лойиҳасида  фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 17 апрелдаги 89-03-1511-сон маълумотномаси). Илмий натижаларнинг қўлланилиши кварц шишаларидаги киритма атомлари конфигурацияларини аниқлаш имконини берган;
паст дозаларда гамма нурлари ёки нейтронлар билан нурлантирганда, шунингдек  кам вақт мобайнида юқори ҳароратли қайтарувчи термик ишлов берилганда Y₂SiO₅:Се, Lu₂SiO₅:Се ва Gd₂SiO₅:Се кристалларида Се⁴⁺→Се³⁺ ўтишлар ҳисобига уч валентли церий ионлари миқдорининг кўпайиши ҳисобига Се³⁺ ионлари люминесценцияси чиқишининг ортиши механизми ОТ-Ф2-27 рақамли «Ўзгарувчан валентликка эга бўлган ўткинчи металлар иони билан активлаштирилган фосфат ва силикат шишаларига мураккаб майдонларнинг теморадиацион таъсирида фундаментал ютилиш чегарасини ва квант эффектларининг ўзгаришини тадқиқ этиш» фундаментал лойиҳасида силикат шишаларидаги киритма атомлари люминесценцияси ортишини тушунтиришда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 17 апрелдаги 89-03-1511-сон маълумотномаси). Илмий натижаларнинг қўлланилиши баъзи силикат шишаларидаги киритма атомлари люминесценциясининг кўпайиш механизмини аниқлашга ёрдам берган;
юқори дозалардаги гамма нурлари ёки нейтронлар билан нурлантирганда, шунингдек  юқори ҳароратли қайтарувчи термик ишлов бериш вақтини ёки ҳароратини оширганда Y2SiO5:Се ва Lu2SiO5:Се кристалларида хусусий нуқсонлар ҳосил бўлиш механизмларининг аниқланиши Самарқанд давлат университетининг ОТ-Ф2-27 рақамли «Ўзгарувчан валентликка эга бўлган ўткинчи металлар иони билан активлаштирилган фосфат ва силикат шишаларига мураккаб майдонларнинг теморадиацион таъсирида фундаментал ютилиш чегарасини ва квант эффектларининг ўзгаришини тадқиқ этиш» фундаментал лойиҳасида фосфат ва силикат шишалар структурасидаги радиациявий ҳамда термик нуқсонларнинг ўзига хос хусусиятларини аниқлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 17 апрелдаги 89-03-1511-сон маълумотномаси). Илмий натижаларнинг қўлланилиши шишаларда баъзи бир нуқсонларнинг ҳосил бўлиш механизмларини аниқлаш имконини берган.