Чўпонов Отаназар Отожоновичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “XVII аср Россия билан Хива ва Бухоро алоқалари бўйича элчилик китобларининг тили”, 10.00.04–Европа, Америка ва Австралия халқлари тили ва адабиёти (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2019.3.DSc/Fil89.
Илмий маслаҳатчи: Қулмаматов Дўсмамат Саттарович, филология фанлари доктори.  
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассасалар номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, Самарқанд давлат чет тиллар институти, Андижон давлат университети, DSc.26.04.2018.Fil.01.10.
Расмий оппонентлар: Сафаров Шахриёр Сафарович, филология фанлари доктори, профессор; Омонов Қудратулла Шарипович, филология фанлари доктори, профессор; Нарожная Валентина Дмитриевна, филология фанлари доктори, доцент (Қозоғистон Республикаси).
Етакчи ташкилот номи: Самарқанд давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: XVII аср Россиянинг Хива ва Бухоро билан алоқалари бўйича элчилик китобларида мавжуд бўлган турли жанрга мансуб расмий ҳужжатлар матнларини илмий муомалага киритиш ва уларни лингвистик мазмундорлигини фонетик, лексик, морфологик ва синтактик нуқтаи назардан тадқиқ қилишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
XVII аср Россиянинг Хива ва Бухоро билан алоқаларига доир илгари чоп қилинмаган элчилик китобларини нашрга тайёрлаш ва илмий муомалага киритиш, лингвистик манбашунослик нуқтаи назаридан аҳамиятлилигини кўрсатиш мақсадида рус тез ёзув матнларини ҳозирги рус ҳарфлари билан бериш, най шаклидаги ҳужжат (столбец)лар қўлёзмаларининг график, орфографик ва пунктацион хусусиятларини сақлаб қолиш каби янги қоидалар ишлаб чиқилган;
най шаклидаги ҳужжат (столбец)лардан XVII аср Хива ва Бухоро элчилик китобларига кўчириб ёзилган ҳужжатлар матнлари, уларнинг ўхшашликлари ва фарқлари  “маъно, жанр, формуляр” тамойиллари асосида тузилганлиги исботланган;
фактик материаллар – илгари чоп қилинмаган рус тез ёзувида битилган XVII аср най шаклидаги ҳужжат (столбец)лар ҳамда Россиянинг Хива ва Бухоро билан алоқаларига доир элчилик китоблари таркибидаги муаллифлари кўрсатилмаган таржималар таҳлили асосида рус тилшунослиги соҳасига “яширин таржима” янги терминини киритиш мақсадга мувофиқлиги далилланган;
XVII аср Хива ва Бухоро элчилик китобларининг катта ҳажмдаги матни материали асосида рус расмий ёзма ёдгорликларининг фонетик ҳодисаларини акс эттирувчи дублет, сатр усти ва сатрдаги ҳарфларнинг қўлланилиши ҳамда рус тилидаги урғунинг ўзига хослигини тавсифлайдиган график умумийлиги аниқланган;
таҳлил қилинаётган ҳужжатлар матнида мавжуд, аммо рус тили луғатларида ўз аксини топмаган лексик бирликлар, баъзи сўзларнинг қайд қилинмаган маънолари, лексик-семантик гуруҳларнинг систем муносабатлари, тарихий лексикология ва лексикография билан лингвистик манбашуносликнинг ўзаро муносабати очиб берилган;
илгари нашр қилинмаган XVII аср Россиянинг Хива ва Бухоро билан алоқалари бўйича элчилик китоблари матнларининг ҳам Москва ёзма ёдгорликлари, ҳам Москва оғзаки нутқига хос бўлган морфологик (отларнинг турланиши, сифат, олмошларнинг “родительный” келишигидаги в ва г қўшимчалари) ҳамда синтактик (ўша даврнинг ҳам расмий, ҳам  оғзаки-халқ рус нутқи тизимига хос тил ҳодисаларини акс эттирувчи содда гапларнинг кўп қўлланилиши) хусусиятлари аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
XVII аср Россиянинг Хива ва Бухоро билан алоқалари бўйича элчилик китобларида мавжуд бўлган  турли жанрга мансуб расмий ҳужжатлар матнларининг лингвистик мазмундорлигини фонетик, лексик, морфологик ва синтактик нуқтаи назардан тадқиқ қилиш жараёнида олинган илмий натижалар ва амалий таклифлар асосида:
XVII аср Россиянинг Хива ва Бухоро билан  алоқалари бўйича элчилик китоблари матнида аниқланган лексик бирликлар ва лексик-семантик гуруҳларнинг систем муносабатлари, баъзи бир шарқона сўзларнинг маънолари Тошкент давлат педагогика университетида бажарилган  ИТД-1-07 рақамли “Тилшунослик асослари” фанидан дарслик, ўқув-услубий мажмуа ва уларнинг электрон нусхаларини яратиш” фундаментал тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирилигининг 2019 йил 26 июндаги 89-03-2554-сон маълумотномаси). Тадқиқот натижалари лексикология, морфология ва маданиятлараро коммуникация бўйича ўқув-услубий мажмуа яратишга хизмат қилган;
XVII асрда най шаклидаги ҳужжат (столбец)лардан Россиянинг Хива ва Бухоро билан алоқалари бўйича элчилик китобларига кўчирилган ҳужжатлар матни тадқиқи асосида  олинган илмий хулосалардан Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетида бажарилган А-1-209 “Маданиятлараро ва коммуникатив ёндашув нигоҳида магистратура мутахассислиги бўйича назарий фанлардан инглиз тилида дарслик ва ўқув қўлланмалар яратиш ва ўзбекча-инглизча-русча лингвистик терминлар луғатини тузиш” номли амалий лойиҳа доирасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 26 июндаги 89-03-2554-сон маълумотномаси). Илмий  натижаларнинг қўлланилиши XVII аср русча дипломатик ҳужжатлар матнининг синтактик хусусиятларини аниқлаш, янги “скрытый перевод” (“яширин таржима”) терминини тилшуносликнинг  илмий муомала соҳасига олиб кириш  имконини берган;
най шаклидаги ҳужжат (столбец)лар ва XVII аср Россиянинг Хива ва Бухоро билан  алоқалари бўйича элчилик китобларининг матнини тузиш, уларнинг ўхшаш ва фарқли жиҳатларини тавсифлаш тамойилларини ўрганиш жараёнида олинган илмий натижалардан ФА-А1-Г015 рақамли “Хива хонлари давлат архив ҳужжатлари. II жилд” фундаментал лойиҳасида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2019 йил 27 февралдаги 3/1255-533-сон маълумотномаси). Тадқиқот натижалари XVII аср Хива хонлиги давлат архиви ҳужжатларини линвистик жиҳатдан ўрганиш ва таҳлил қилишда янги манба ва муҳим кўмакчи бўлиб хизмат қилган;
XVII аср Россиянинг Хива ва Бухоро билан  алоқалари бўйича элчилик китоблари матнининг палеографик, фонетик, лексик ва грамматик хусусиятлари билан боғлиқ материаллардан Фанлар академияси Тарих институтида бажарилган ПЗ-2017098402 рақамли «Ўзбекистоннинг ўрта асрлар тарихи расмий ҳужжатларда: муаммоли жиҳатлар, талқин ва таҳлил (VII–XIX аср биринчи ярми)» мавзусидаги амалий лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2019 йил 27 февралдаги 3/1255-533-сон маълумотномаси). Таклиф этилган материаллар тадқиқ этилаётган даврнинг расмий ҳужжатларини чуқур ўрганишга ва илмий асослашга имкон берган;
илмий тадқиқотнинг XVII аср Россиянинг Хива ва Бухоро билан алоқалари бўйича элчилик китобларида мавжуд бўлган турли жанрга мансуб расмий ҳужжатлар матнларини илмий муомалага киритиш ва уларни лингвистик мазмундорлигини фонетик, лексик, морфологик ва синтактик нуқтаи назардан тадқиқ қилиш бўйича олинган натижаларидан “Ўзбекистон – бизнинг умумий уйимиз“ фестивали доирасида Ўзбекистондаги Рус маданияти маркази Хоразм вилоят бўлими томонидан ташкил қилинган семинарда фойдаланилган (Ўзбекистон Рус маданият марказининг 2019 йил 7 сентябрдаги 02-173-сон маълумотномаси). Натижада Россия билан Хива ва Бухоро хонликлари ўртасидаги дипломатик алоқалар тўғрисида чуқурроқ маълумотга эга бўлиш, рус тили луғатларида учрамайдиган сўзлар, таҳлил қилинаётган расмий ҳужжатлардаги мавжуд лексик бирликлар, лексик-семантик гуруҳлар билан танишишга, шу билан бирга, семинар қатнашчилари, жумладан, рус тили ва адабиёти ўқитувчиларининг илмий-амалий билимларини  ошириш имконияти яратилган;
нашр қилинмаган ҳужжатлар (фотонусхалар) – Хива хони Ануша Муҳаммад Баҳодирнинг  1672 йил 19 декабрдаги Москва давлати подшоҳи  Алексей Михайловичга ёзган ёрлиғи, Москва давлати подшоҳи Алексей Михайловичнинг 1673 йил 27 майдаги Хива хони Ануша Муҳаммад Баҳодирга юборган номаси таҳлили асосида олинган назарий хулосалар Хоразм Маъмун академияси музейи экспонатини ташкил қилишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2019 йил 27 февралдаги 3/1255-533-сон маълумотномаси). Тадқиқот натижалари аҳолининг кенг қатламлари, шу жумладан, фан олами вакилларига XVII асрда Россия билан Хива хонлиги ҳукмдорлари ўртасидаги  дипломатик ёзишмалар билан яқинроқ танишиш имконини берган;
XVII аср Россия билан Хива ва Бухоро билан алоқаларига доир нашр қилинмаган элчилик китобларини илмий муомалага олиб кириш  ва уларни лингвистик нуқтаи назардан аҳамиятлилигини илмий жиҳатдан тавсифлаш бўйича хулосалардан Хоразм телерадиокомпаниясининг 2018 йил 15 сентябрда эфирга узатилган “Оазис” (“Воҳа”) кўрсатувининг сценарийсини тайёрлашда фойдаланилди (Хоразм вилояти телерадиокомпаниясининг 2018 йил 27 декабрдаги 2130-сон маълумотномаси). Бу Россия ва Хива, Бухоро халқларининг ҳамда XVII асрда истеъмолда бўлган тилларининг ўзаро муносабатлари тарихи ҳақидаги  қизиқарли маълумотларни бойитишга  хизмат қилган.