Абдуллаев Уткир Исмаиловичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
 

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ўрта Осиёда ибтидоий жамоа тузуми ва илк давлатчилик тарихи”, 07.00.01–Ўзбекистон тарихи (тарих фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2017.3.DSc/Tar70.
Илмий маслаҳатчи: Сагдуллаев Анатолий Сагдуллаевич, тарих фанлари доктори, профессор, академик.
Диссертация бажарилган муассасалар номи: Урганч давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассасалар номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, Қорақалпоқ ижтимоий фанлар илмий-тадқиқот институти, DSc.27.06.2017.Тар.01.04.
Расмий оппонентлар: Атаходжаев Азимхўжа Музаффарович, тарих фанлари доктори; Анарбаев Абдулхамиджон, тарих фанлари доктори; Холматов Нормахаммад Ўрозович, тарих фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Қорақалпоқ давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Ўрта Осиёда ибтидоий жамоа тузумининг ривожланиш босқичлари ва илк давлатчилик тарихини очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
уруғ жамоа тузуми даврида Ўрта Осиёда аҳолининг турли табиий-географик шароитда ҳудудий жойлашиши хусусиятлари хўжалик-маданий типларнинг шаклланишига олиб келиб, мазкур жараён пировардида уруғ-қабила жамоасининг ҳудудий тизими ва ибтидоий жамиятда ижтимоий бошқарувнинг амалий функциялари ривожланишига имкон яратганлиги аниқланган;
Ўрта Осиёда ташқи миграциялар (бронза даврида Ҳинд водийсидан ва Месопотамиядан Бақтрия - Марғиёнага, илк темир даврида Бақтрия ва Марғиёнадан Суғд ва Хоразм ҳудудларига аҳолининг кўчиши) турли ҳудудлардаги ижтимоий муносабатлар ҳамда иқтисодий алоқалар ривожида муҳим ўрин тутиб, илк давлатчилик ва цивилизациянинг шаклланишига, шаҳарсозлик ва меъморчилик, ихтисослашган ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ, маданият ҳамда тасвирий санъатнинг тараққиётига олиб келганлиги очиб берилган;
Марғиёна-Бақтрия зироатчилик воҳаларидан топилган археологик далилларнинг умумлашма таҳлили асосида Ўрта Осиё жанубида илк давлатчилик тараққиёти тарихини қадимийлаштириш ва мил. авв. III минг йилликнинг охирларидан бошлаб уч даврга (бронза, бронзадан илк темир асрига ўтиш ва илк темир даврларига) ажратиш зарурияти исботланган;
ижтимоий, иқтисодий, диний, ҳарбий соҳалардаги ташкилий ва амалий вазифаларни амалга оширувчи бошқарувнинг ажралиб чиқиши ҳамда ҳудудий-маъмурий бошқарувнинг пайдо бўлиши, ҳокимиятнинг қарор топиши омилларининг Ўрта Осиёда давлатчилик тизимига ўтиш жараёнларига асос бўлиб хизмат қилганлиги аниқланган;
мил. авв. VII асрда маъмурий-ҳудудий жиҳатдан алоҳида вилоятларда умумий маданият, тил ва диний қарашларга эга бўлган аҳолининг хавфсизлигини таъминлаш мақсадида (кўчманчилар билан кураш, ташқи босқинлардан ҳимояланиш зарурати) Бақтрия сиёсий бирлашмаси – конфедерацияси шаклланганлиги ҳамда Хоразм воҳаси ва Фарғона водийсида илк давлатчилик тизими ҳарбий демократия (ташқи босқинлар ва ўзаро урушларнинг олдини олишга қаратилган ҳарбийлар ва оқсоқоллар иштирокидаги кенгаш) тамойилига асосланганлиги исботлаб берилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Ўрта Осиёда ибтидоий жамоа тузуми ва илк давлатчилик тарихига оид ишлаб чиқилган илмий хулосалар ва таклифлар асосида:
минтақадаги ибтидоий уруғ жамоаси тузуми ва илк давлатчилик тарихининг муҳим масалалари, жумладан, мил. авв. III минг йилликнинг охирларидан бошлаб Ўрта Осиёнинг жанубида илк давлатчилик тарихини уч даврга ажратиш зарурати, касбий бошқарув, давлат ва ҳокимият келиб чиқишининг асослари, зироатчи аҳоли ва чорвадор қабилар жамоаларида давлатчилик тизимига ўтишни белгилаб берувчи омиллар аниқланганлиги ҳақидаги натижалардан олий ўқув юртларининг тарих факультети талабалари учун “Ўзбекистон тарихи” дарслиги биринчи китоби (Тошкент: Фан, 2018), (2-мавзу: Ўзбекистон тарихининг энг қадимги даври; 3-мавзу: Бронза даври тарихи; 4-мавзу: Ўзбекистон давлатчилигининг шаклланиш асослари) мазмунида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 21 августдаги 89-03-3141-сон маълумотномаси). Мазкур маълумотлар талабаларда тарихий тафаккурни шакллантиришга, мамлакатимиз тарихи ва маданиятини ўрганишга қаратилган илмий кўникма ва ёндашувлар бўйича малакага эга бўлишга, тарих соҳасидаги билимларини оширишга имкон яратган;
Уруғ жамоаси тузуми даврида ҳудудларни ўзлаштириш жараёни ва хўжалик-маданий типлар, уруғ-қабила уюшмаси ва ижтимоий бошқарувнинг мазмун-моҳиятини ёритишда; бронза даврида миграциялар ва этномаданий жараёнлар, ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг ривожланиш хусусиятлари, Ўрта Осиёда ибтидоий жамиятдан давлатчилик тизимига ўтиш ва цивилизация шаклланишининг омилларини аниқлашда; Хоразм воҳасида илк давлатчилик тизимининг ҳарбий демократия тамойилларига асосланганлиги ҳақида олинган илмий натижалардан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг минтақавий бўлими – Хоразм Маъмун академиясида (2012–2016 йй.) бажарилган Ф1-ФА-0-16549 рақамли “Хоразм тарихи. (I жилд. Энг қадимги даврлардан V асргача. II жилд. V асрдан XVI асргача)” мавзусидаги фундаментал лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2019 йил 9 сентябрдаги 3/1255-2404-сон маълумотномаси). Тадқиқотнинг илмий натижа ва хулосаларидан фойдаланиш фундаментал лойиҳанинг илмий аҳамиятини ошириб, айрим назарий муаммоларнинг ечими сифатида хизмат қилган;
ўлкамиз ҳудудида давлатчилик ва бошқарув тизими тарихи, қадимги давр маданияти, ибтидоий уруғ жамоаси тузуми даврида Ўрта Осиё ҳудудларини ўзлаштириш жараёнлари ва хўжалик-маданий типлар, уруғ-қабила уюшмасининг тизими ва ибтидоий жамиятда ижтимоий бошқарувнинг асосий вазифалари каби масалаларга оид таклиф ва тавсиялардан Ўзбекистон Республикаси Маданият вазирлиги тасарруфидаги олий таълим муассасаларининг 2019 йилга мўлжалланган тарих йўналишидаги ўқув ишлар режасида кўрсатилган вазифаларни амалга оширишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Маданият вазирлигининг 2019 йил 27 сентябрдаги 01-12-14-4872-сон маълумотномаси). Ушбу маълумотлар минтақада илк давлатчиликнинг шаклланиши хусусида янгича тарихий тафаккурни шакллантиришга хизмат қилган;
Ўрта Осиёда қадимги миграциялар ва этномаданий жараёнлар, ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг ривожланиш хусусиятлари, ибтидоий жамиятдан давлатчилик тизимига ўтиш ва цивилизация шаклланишининг омиллари масаласига оид материаллардан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “O‘zbekiston” телерадиоканали “Маданий-маърифий ва бадиий эшиттиришлар” муҳарририятининг “Бедорлик”, “Миллат ва маънавият” (2019 йил март-июнь ойларида) дастурларида ва радиоэшиттиришлар сценарийларида фойдаланилган (“O‘zbekiston” телерадиоканалининг 2019 йил 1 июлдаги O‘z/R-1-131-сон маълумотномаси). Кўрсатувда Ўрта Осиё минтақаси илк цивилизация ўчоқларидан бири эканлиги моддий манбалар асосида телетомошабинларга етказилиб, ёшлар тафаккурида тарихий онгнинг шаклланиши ва мустаҳкамланишига хизмат қилган.