Алимова Холида Зикриллаевнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Дарий тилида сўз ясалишининг ички лингвистик усуллари», 10.00.05–Осиё ва Африка халқлари тили ва адабиёти (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2017.1.DSc/Fil33.
Илмий маслаҳатчи: Қуронбеков Аҳмадқул, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат шарқшунослик институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент давлат шарқшунослик институти, Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети, Ўзбекистон Миллий университети, DSc.27.06.2017.Fil.21.01.
Расмий оппонентлар: Дадабоев Ҳамидулла Арипович, филология фанлари доктори, профессор; Ҳамроев Жумақул, филология фанлари доктори, профессор; Искандарова Шарифа Мадалиевна, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: дарий тили от ва сифат туркумларидаги сўз ясалиши системасини тадқиқ этиш, сўз ясалишидаги имкониятлар, имкониятдаги чекланишларни аниқ белгилашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
дарий тили лексикасининг ички имкониятлар асосидаги ривожида аффиксал ва яримаффиксал сўз ясалиши ҳамда сўз ясовчи транспозициянинг ўрни асосланган;
от ва сифат ясалишидаги маҳсулли/маҳсулсизлик, сермаҳсул/каммаҳсулликнинг сабаб ва қонуниятлари сўз ясалиши имконияти билан боғлиқлиги исботланган;
дарий тилидаги маҳсулдор ясовчи воситалар орасида феълий яримаффиксларнинг фаоллашуви тилда аниқликка интилиш ва тил воситаларини иқтисод қилиш талаби билан юзага келгани далилланган;
шаклий тенг аффиксларнинг 15 та омоқатори аниқланган ва дарий тилида омонимик муносабат иккитадан бештагача морфема ўртасида бўлиши асосланган;
отлашган феъл шаклларининг маҳсулдорлик даражаси аниқланган ҳамда отлашув жараёнида феълларнинг ўтган замон негизи ва  - ندهenda суффиксли ҳозирги замон сифатдошларининг сермаҳсуллиги далилланган;
дарий тили от ва сифат ясалиши системасида گر -gar, کار -kâr, والا -wâlâ, گک/ ک -ak/
-gak, وی -wi ясовчилари билан боғлиқ форс тилидан фарқли ва چی
-či, ش -eš, - ندهenda, ی -i (یای نسبت) ясовчиларининг хусусиятлари, транспозициянинг феъл→от, сифатдош→от моделлари билан ўхшаш жиҳатлари исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Дарий тилида сўз ясалишининг ички лингвистик усуллари ва йўналишларининг тадқиқоти юзасидан олинган илмий натижалар ва амалий таклифлар асосида:
Афғонистондаги тил вазияти ва сиёсати, эроний тилларда сўз ясалиши ҳамда дарий тилида қўшма сўзларнинг ясалиши бўйича олинган натижалардан ОТ-Ф1-71 рақамли «Илк ва ўрта асрлар Марказий Осиё минтақасида этнолингвистик вазият» мавзусидаги илмий тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 22 августдаги 89-03-3157-сон маълумотномаси). Илмий натижаларнинг қўлланиши ўрта асрларда Марказий Осиё, Шимолий Афғонистон ва Эрон заминида тил вазияти ва билингвизм масалаларини ёритиб беришга хизмат қилган;
дарий адабий тили лексикасининг тараққиёти, лингвистик ва экстралингвистик омиллар ҳақидаги илмий-назарий хулосалардан Афғонистон Ислом Республикасининг Ўзбекистондаги элчихонаси билан ҳамкорликда ташкил этилган бир қатор илмий-амалий тадбирларда фойдаланилган (Ўзбекистондаги Афғонистон Ислом Республикаси элчихонасининг 2019 йил 24 майдаги маълумотномаси). Олинган натижалар ҳозирги дарий тили сўз ясалиши соҳасидаги форс тилидан фарқли жиҳатларни ёритишга асос бўлган;
аффиксал сўз ясалиши тадқиқига доир илмий-назарий натижалардан ОТ-1-36 рақамли «Алишер Навоийнинг «Хамса» достонлари асосида частотали луғатлар тузиш» грант лойиҳаси доирасида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 22 августдаги 89-03-3157-сон маълумотномаси). Олинган натижалар «Хамса» достонлари санама сўзлигини яратишнинг назарий асосларини далиллашда дарий тилидаги туркий сўз ясовчиларнинг ўрнини белгилашга хизмат қилган;
дарий ва форс тиллари сўз ясалиши системасидаги сўз ясовчи воситаларнинг ўзаро ўхшаш-фарқли жиҳатлари ва буларнинг сабаблари тадқиқи билан боғлиқ таҳлил натижаларидан Ўзбекистондаги Эрон маданият маркази илмий тадбирларида фойдаланилган (Ўзбекистондаги Эрон Ислом Республикаси элчихонасининг 2019 йил 25 апрелдаги маълумотномаси). Олинган натижалар сўз ясовчи воситаларнинг бу тиллар тарихидаги ривожланиш тамойилларини белгилаш имконини берган;
дарий тили луғат таркибининг бойишида Афғонистондаги этнолингвистик вазиятнинг таъсири ҳақидаги таҳлилий фикр ва назарий хулосалардан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Миллатлараро муносабатлар ва хорижий мамлакатлар билан дўстлик алоқалари қўмитасида ўтказилган илмий семинарларда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Миллатлараро муносабатлар ва хорижий мамлакатлар билан дўстлик алоқалари қўмитасининг 2019 йил 20 майдаги 03-08-822-сон маълумотномаси). Олинган натижалар Афғонистондаги этнолингвистик хилма-хилликнинг адабий-маданий мероснинг бойишидаги ўрнини ёритишга хизмат қилган;
Эрон тилшунослигида қўшма сўзлар ва уларнинг таснифи билан боғлиқ таҳлил натижалари ва материаллардан Ўзбекистондаги Эрон маданият марказида маданий ва илмий алоқалар доирасида ташкил этилган илмий тадбирларда фойдаланилган (Ўзбекистондаги Эрон Ислом Республикаси элчихонасининг 2019 йил 25 апрелдаги маълумотномаси). Диссертацияда ишлаб чиқилган қўшма сўзни белгилаш мезони форс-дарий тилларида сўз ва сўз бирикмасини чегаралаш қоидасини яратишга асос бўлган;
дарий тилининг кейинги йиллардаги лексик тараққиёти таҳлилидан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси «O‘zbekiston» телеканалининг «Ассалом, Ўзбекистон!» ва «Fikr.uz» кўрсатувлари сценарийсини тайёрлаш фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси «O‘zbekiston» телерадиоканали давлат унитар корхонасининг 2019 йил 4 сентябрдаги 02-13-1796-сон маълумотномаси). Натижада Афғонистондаги тиллар, мамлакатдаги тил вазияти ва сиёсати, дарий тили лексикасидаги ўзгаришлар ва янги тамойиллар ҳақидаги маълумотлар кўрсатувлар таъсирчанлиги ва халқчиллигини оширишга хизмат қилган.