Шамуратова Насима Генжемуратовнанинг
фалсафа доктори диссертацияси (PhD) ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Тенгсиз ипакчи энтомопатоген микроорганизмларини ўрганиш ва улардан биологик ҳимоя қилиш усулида фойдаланиш», 06.01.09–Ўсимликларни ҳимоя қилиш (қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2018.4.PhD/Qх359.
Илмий раҳбар: Нуржанов Аллаберган Абдалязович, биология фанлари номзоди, катта илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўсимликларни ҳимоя қилиш илмий-тадқиқот институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат аграр университети, DSc. 27.06.2017.Qx.13.01.
Расмий оппонентлар: Кимсанбоев Хужамурат Хамроқулович, биология фанлари доктори, профессор; Холдоров Мирхалил Уразбекович, биология фанлари номзоди, катта илмий ходим.
Етакчи ташкилот: Ўрмон хўжалик илмий-тадқиқот институти.
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: тенгсиз ипакчининг ўрмон-мевали дарахтлар популяцияси энтомопатоген микроорганизмларини ўрганиш ва унинг ядро полиэдрози вирусини биологик кураш тизимида фойдаланиш истиқболини баҳолашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор тенгсиз ипакчининг Тошкент вилояти Бўстонлиқ тумани ҳудудида тарқалган популяцияси Lymantria dispar dispar L. кенжа турига мансуб эканлиги аниқланган;
тенгсиз ипакчи популяцияси қуртларининг энтомопатоген микроорганизмлар билан зарарланиши аниқланиб, уларнинг 1,5% замбуруғлар, 1,4% бактериялар ва 6,8% эса вируслар таъсирида нобуд бўлиши, энтомофаг паразитлар ва вирус таъсиридаги аралаш зарарланиш эса 4,9% ни ташкил қилиши аниқланган;
илк бор тенгсиз ипакчи қуртларидан унинг касаллигини қўзғатувчи Lymantria dispar multiple nucleopolyhedrovirus вируси штамми ажратиб олинган ва вирулентлик хусусиятлари аниқланган;
ядро полиэдрози вируси тенгсиз ипакчи популяциясида латент ҳолда учраши ва у табиий омиллар таъсирида, ҳашарот ривожланиши фаоллашган даврида унинг қуртларини 4,6–22,1% табиий зарарлаб, зараркунанда миқдорини табиий чеклашда аҳамиятга эга эканлиги аниқланган;
илк бор ядро полиэдрози вируси юқори вирулентикка эга бўлган штамми асосида янги VIRIN-LdU вирусли препарати намунаси олинган, унинг тенгсиз ипакчи қуртларига нисбатан биологик самарадорлиги лаборатория шароитида 91,2±2,6% ва дала шароитида эса 89,0±1,8% га тенг эканлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Тенгсиз ипакчи (Lymantria dispar L.) энтомопатоген микроорганизмларини ўрганиш ва улардан биологик ҳимоя қилиш усулида фойдаланиш бўйича олинган илмий тадқиқотлар натижалари асосида:
тенгсиз ипакчи қуртларидан унинг касаллигини қўзғатувчи Lymantria dispar multiple nucleopolyhedrovirus ажратиб олинган вируси штамми Ўзбекистон ФА Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институтининг коллекцияси Халқаро микроорганизмлар кадастри рўйхатига киритилиб, халқаро тадқиқотлар учун тақдим қилинган ва тегишли сертификат олинган (ЎзР ФАнинг 2018 йил 23 ноябрдаги 01/01-795-сонли сертификати). Натижада Lymantria dispar multicapsid nuclearpolyhedrosisvirus (Baculoviridae: Alphabaculovirus) вирусига оид маълумотлар биохилма-хилликлари электрон базаси ахборот-таҳлил тизимини шакллантириш имконини берган;
ЎзР ФА Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти “Фитопатоген ва бошқа микроорганизмлар ноёб илмий объекти коллекцияси” генофондида 44 туркумга оид 100 дан ортиқ тур 886 штамм фитопатоген ва бошқа микроорганизмлар сақланиб, ушбу Бутун жаҳон микроорганизмлар коллекциялари марказига 862-рақам билан рўйхатдан ўтказилган (ЎзР ФАнинг 2018 йил 26 ноябрдаги 4/1255-3078-сонли маълумотномаси). Натижада ушбу маълумотлардан дунёнинг турли минтақаларида тарқалган Lymantria dispar multicapsid nuclear polyhedrosis virus (Baculoviridae: Alphabaculovirus) туркумига оид штаммини тадқиқ қилишда глобал доирада фойдаланилмоқда;
Ўзбекистон Республикасида илк бор яратилган VIRIN-LDU препарати намунаси мевали дарахтларда тенгсиз ипакчи кичик ёшдаги қуртларига нисбатан ишлаб чиқариш тадқиқотларида дала шароитида 0,25 га майдонда қўлланилган. (Тошкент вилояти, Бўстонлиқ тумани Академик М.Мирзаев БУВИТИ тоғ илмий-тадқиқот станциясининг 2019 йил 8 августдаги 11-сон маълумотномаси). Натижада мевали боғларнинг назоратга нисбатан иқтисодий самарадорлиги 2700,0 минг сўм/га гача ортиб, қўшимча 10 центнер ҳосил зараркунандадан сақлаб қолинган;
тенгсиз ипакчи қуртларидан ажратиб олинган вируси Lymantria dispar multiple nucleopolyhedrovirus штамми асосида яратилган VIRIN-LdU препарати Тошкент вилояти Бўстонлиқ туманида мевали дарахтлардаги тенгсиз ипакчи зараркунандасининг кичик ёшдаги қуртларига қарши 0,25 га майдонда қўлланган («O‘ZAGROKIMYOHIMOYA» АЖнинг 2019 йил 3 июндаги 02/13-575-сон маълумотномаси). Натижада 0,25 гектардан шартли соф фойда 23200,0 минг сўмга тенг бўлган.