Раимова Нилуфар Абдуллаевнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Хоразм достонларининг поэтик тизими (банд, вазн, қофия мисолида)”, 10.00.08– Фольклоршунослик (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2019.2.PhD/Fil803.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Урганч давлат университети.
Илмий раҳбар: Рўзимбоев Сафарбой Рўзимбоевич, филология фанлари доктори, профессор.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти, DSc.02/30.12.2019.Fil.46.02.
Расмий оппонентлар: Эшонқулов Жаббор Солиевич, филология фанлари доктори; Сариев Санъат Матчонбоевич, филология фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлими Қорақалпоқ гуманитар фанлар илмий-тадқиқот институти.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Хоразм достонларидаги эпик шеърнинг ўзига хос хусусиятлари ва тараққиёт қонуниятларини ойдинлаштириш, эпик матн бадииятини қиёсий таҳлил қилиш ва воҳа эпик ижодиётига хос бўлган шеърий парчаларнинг халқ достонлари композицион қурилишидаги бадиий ўрнини ёритиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Ўзбек фольклоршунослигида илк бор Хоразм достонларининг банд тузилиши икки, тўрт, беш, олти, ўн ва ўн икки мисрадан ташкил топишига кўра Ўзбекистоннинг бошқа минтақалари достончилик ижодиётидан кескин фарқланиши исботланган;
Хоразм достонларида бошқа ҳудуд фольклори ва ўзбек мумтоз адабиётда учрамайдиган ҳар бир банди 12 мисрадан ташкил топган 6 бандлик ва биринчи банди 12 мисра, кейинги бандлари эса 10 мисрадан ташкил топган олти бандлик шеърий парчаларнинг мавжудлиги мазкур янги шеърий тизим хоразмлик бахшиларнинг ижодий новаторлиги маҳсули эканлиги илмий асосланган;
эпик жараённинг тадрижий тараққиёти давомида «ошиқ» туркуми достонларининг матни нисбатан турғун ритмик тизим ҳолига келиб қолганлиги сабабли уларда аллитерация, анафора ва сажъ каби архаик эпосга хос элементлар камайиб, қофиявий жипсликнинг кучайиши ҳолати кузатилиши далилланган;
Хоразм достонларининг саводхон котиблар томонидан кўчирилган қўлёзма нусхаларининг композицион қурилишида мумтоз адабиётга хос бўлган мухаммас, мусаддас, ғазал, маснавий, мураббаъ, туюқ сингари лирик жанрларга мансуб шеърий парчалар эпик матн таркибида устуворлик касб этиши аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
Хоразм достонлари шеър тузилишининг ўзига хос локал хусусиятларини умумўзбек эпосининг поэтик хоссалари контекстида қиёсий-тарихий жиҳатдан тадқиқ этиш асосида олинган илмий натижалар асосида:
халқ достонларидаги эпик шеър тузилишининг ўзига хос хусусиятлари ва шеърий парчаларнинг банд тузилишига доир илмий-назарий хулосаларидан ЎзР ФА ҚҚБ Қорақалпоқ гуманитар илмий-тадқиқот институтида амалга оширилган Ф1-ФА-0-43429, ФА-Ф1, ГОО2 рақамли «Қорақалпоқ фольклори ва адабиёти жанрларининг назарий масалаларини тадқиқ этиш» (2012 – 2016) мавзусидаги фундаментал илмий лойиҳани бажаришда манба сифатида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлимининг 2019 йил 22 ноябрдаги 17-01/173-сон маълумотномаси). Натижада Оролбўйи минтақаси халқлари фольклори ва ёзма адабиёти, жумладан, қорақалпоқ халқ оғзаки бадиий ижоди ҳамда мумтоз лирикасидаги шеърий шаклларнинг банд тузилиши ўзига хос миллий хусусиятларга эгалигини далиллашга эришилган;
эпик шеър тузилишининг тарихий асосларини ёритишга доир таҳлилий материаллари, жумладан, қадимги туркий обидалардаги шеърий парчаларнинг вазн ва банд қурилишининг поэтик эволюциясига оид назарий умумлашмалари ЎзР ФА ҚҚБ Қорақалпоқ гуманитар илмий-тадқиқот институтида амалга оширилган ФА-Ф-1-005 рақамли «Қорақалпоқ фольклоршунослиги тарихини тадқиқ этиш (2012–2016) мавзусидаги фундаментал илмий лойиҳани бажаришда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Қорақалпоғистон бўлимининг 2019 йил 22 ноябрдаги 17-01/173-сон маълумотномаси). Натижада халқ достонлари матнидаги шеърий парчаларнинг вазн ва банд тузилишидаги анъанавий шакллар қадимги туркий шеъриятдаги ритмик тизимнинг тадрижий ривожи ва бадиий такомили маҳсули эканлиги исботланган;
“ошиқ” туркуми достонлари бадиий структурасида эпик шеър шаклларининг поэтик ўрни ва ўзига хос бадиий талқинларига доир илмий-таҳлилий қарашлари Хоразм телерадиоканалининг “Баркамол авлод”, “Таълим ва ҳаёт”, “Тилимизни ўрганамиз” каби телекўрсатув ва радиоэшиттиришларини тайёрлашда фойдаланилган (Хоразм вилояти телерадиокомпаниясининг 2019 йил 20 ноябрдаги 1631-сон маълумотномаси). Натижада халқимиз бадиий тафаккурининг кўп асрлик тадрижий ривожи натижасида яратилган фольклор асарларида ўз ифодасини топган эзгу ғояларни кенг кўламда тарғиб этиш орқали ёш авлодни маънавий жиҳатдан баркамол қилиб тарбиялаш тамойиллари такомиллаштирилган.