Иминов Абдували Абдуманнобовичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Қисқа навбатли алмашлаб экиш тизимларида асосий ҳамда такрорий экинлардан юқори ва сифатли ҳосил олиш агротехнологияларини такомиллаштириш”, 06.01.08–Ўсимликшунослик (қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2017.1.DSc/Qx.24.
Илмий раҳбар: Халиков Баҳодир Мейликович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадқиқот институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадқиқот институти, DSc.27.06.2017.Qx.42.01.
Расмий оппонентлар: Элмуродов Абдуғани Актамович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, доцент; Ўразматов Назиржон, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, катта илмий ходим; Ниязалиев Бегали Ирисолиевич, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Тошкент вилоятининг суғориладиган типик бўз тупроқлари шароитида қисқа навбатли алмашлаб экишнинг 1:1 (ғўза:ғалла) тизимида ғўза, кузги буғдой экинларидан юқори ва сифатли ҳосил етиштиришда такрорий (соя, ловия, мош, маккажўхори) ҳамда аралаш сидерат (перко, сули, кўк нўхат аралашмалари) экинларининг таъсирини аниқлаб бериш, кузги буғдойдан сўнг такрорий экин сифатида дуккакли-дон (соя, ловия, мош) экинларини етиштиришнинг агротехнология элементларини такомиллаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор Тошкент вилоятининг типик бўз тупроқлари шароитида муттасил буғдойнинг ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлигига минерал ҳамда маҳаллий ўғитлар меъёрларининг таъсири аниқланган;
такрорий (соя, маккажўхори) ва аралаш сидерат (перко, сули, кўк нўхат) экинларнинг фонида кузги буғдойдан юқори ва сифатли дон ҳосили олишни таъминловчи мақбул экиш меъёрлари ишлаб чиқилган;
қисқа навбатли алмашлаб экишнинг 1:1 (ғўза:ғалла) тизимида кузги буғдойдан сўнг такрорий экин сифатида дуккакли-дон (соя, ловия, мош) экинларининг дон ҳосили йиғиштириб олингандан сўнг поя ҳосилини сидерат сифатида кузги шудгор остига ҳайдаб юбориш ва аралаш сидерат (перко+сули+кўк нўхат) экинларини август ойининг иккинчи ярмида экиб, октябрь-ноябрь ойларида етиштирилган кўк масса ҳосили чорва моллари учун озуқа сифатида ўриб олиниб, ўсимликнинг пастки 15-20 см қисмини кўк ўғит сифатида кузги шудгор остига ҳайдаб юборишни тупроқнинг агрофизикавий, агрокимёвий хоссаларига ҳамда ғўзанинг ўсиши, ривожланиши, қуруқ масса тўплаши, ҳосилдорлиги ва уруғлик чигитнинг сифатига таъсири аниқлаб берилган;
такрорий дуккакли-дон экинлари (мош, соя, ловия) уруғларига экиш олдидан азотни фаол ўзлаштирувчи туганак бактериялар билан ишлов бериш ва минерал ўғитлар меъёрларини тупроқнинг агрофизикавий, агрокимёвий, микробиологик хоссаларига, ўсимликларнинг ўсиши, ривожланиши, қуруқ масса тўплаши ва ҳосилдорлигига таъсири аниқланган;
такрорий дуккакли-дон экинлари (мош, соя, ловия) уруғларини экиш олдидан азотни фаол ўзлаштирувчи туганак бактериялар билан ишлов бериш орқали ушбу экинларни парваришлашда қўлланиладиган азотли ўғитлар меъёрларини 25-30 % га тежаш имкониятлари мавжудлиги асослаб берилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Типик бўз тупроқлар шароитида қисқа навбатли алмашлаб экиш тизимларида асосий ҳамда такрорий экинлардан юқори ва сифатли ҳосил олиш агротехнологияларини такомиллаштириш бўйича олиб борилган тадқиқотлар асосида:
фермер хўжаликларига қўлланма сифатида “Суғорма деҳқончилик билан шуғулланадиган ерларда бошоқли дон экинлардан кейин такрорий экин етиштиришнинг тежамкор агротехнологияси бўйича тавсиялар”, “Қисқа навбатли алмашлаб экиш тизимларида органо-маъдан компост ва маъдан ўғитларни қўллаш бўйича тавсиялар” ва “Кузги бошоқли дон экинларидан кейин такрорий ва оралиқ экинлар етиштириш агротехнологиялари бўйича тавсиялар” ишлаб чиқилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2019 йил 30 октябрдаги 02/021-3330-сон маълумотномаси). Ушбу тавсияномалар республикамизда фаолият юритаётган фермер хўжаликларида асосий ҳамда такрорий экинлардан юқори ва сифатли ҳосил етиштиришда қўлланма сифатида хизмат қилмоқда;
қисқа навбатли алмашлаб экишнинг 1:1, кузги буғдой + такрорий экин соя:ғўза, 1:1, кузги бўғдой + такрорий экин мош:ғўза, 1:1, кузги буғдой + такрорий экин ловия:ғўза, 1:1, кузги буғдой + аралаш сидерат экинлар (перко + сули + кўк нўхат):ғўза каби тизимлари Тошкент вилоятининг Бўка туманида 373,0 гектар майдонга жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2019 йил 30 октябрдаги 02/021-3330-сон маълумотномаси). Бунда, ғўзани такрорий экин сифатида етиштириладиган дуккакли-дон экинлари (соя, ловия, мош) ва аралаш сидерат экинлар (перко + сули + кўк нўхат)дан сўнг етиштирилганда кузги буғдойдан сўнг ҳеч қандай такрорий экин экилмасдан парвариш қилинган вариантга нисбатан 4,0–5,3 ц/га миқдорида қўшимча пахта ҳосили олиниб, рентабеллик даражаси 12,8–13,6 % га юқори бўлган;
Бекобод туманида қисқа навбатли алмашлаб экишнинг 1:1 (ғўза:ғалла) тизими 155,3 гектар майдонда жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2019 йил 30 октябрдаги 02/021-3330-сон маълумотномаси). Ушбу тизимда ғўзани такрорий экин сифатида етиштириладиган дуккакли-дон экинлари (соя, ловия, мош) ва аралаш сидерат экинлар (перко + сули + кўк нўхат)дан сўнг етиштирилганда кузги буғдойдан сўнг ҳеч қандай такрорий экин экилмасдан парвариш қилинган вариантга нисбатан 4,8–6,1 ц/га миқдорида қўшимча пахта ҳосили олиниб, рентабеллик даражаси 14,1–15,0% га юқори бўлган. Кузги буғдойдан сўнг аралаш сидерат (перко, сули, кўк нўхат) экинлари август ойининг иккинчи ярмида экилиб, октябрь-ноябрь ойларида етиштирилган кўк масса ҳосилини чорва моллари учун ўриб олингандан сўнг поясининг пастки 15–20 см қисмини кўк ўғит сифатида шудгор остига ҳайдаб юборилиши тупроқнинг агрофизикавий ва агрокимёвий хоссалари яхшиланишига ижобий таъсир этган;
Оққўрғон туманида қисқа навбатли алмашлаб экишнинг 1:1 (ғўза:ғалла) тизими 381,0 гектар майдонда жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2019 йил 30 октябрдаги 02/021-3330-сон маълумотномаси). Ғўзани такрорий экин сифатида етиштириладиган дуккакли-дон экинлари (соя, ловия, мош) ва аралаш сидерат экинлар (перко + сули + кўк нўхат)дан сўнг етиштирилганда кузги буғдойдан сўнг ҳеч қандай такрорий экин экилмасдан парвариш қилинган вариантга нисбатан 4,5–5,1 ц/га миқдорида қўшимча пахта ҳосил олинган. Кузги буғдойни такрорий экин сифатида етиштирилган соядан кейин гектарига 200-225 кг меъёрда экилиши юқори ва сифатли дон ҳосили олишни таъминлаб, такрорий экин сифатида маккажўхоридан кейин гектарига 200–225 кг меъёрларда экилган вариантларга нисбатан 8,0–9,1 ц/га, кузги буғдойдан сўнг шудгор қилиб қўйилиб, ҳеч қандай такрорий экин экилмаган фонга гектарига 200–225 кг меъёрларда экилган вариантларга нисбатан эса 6,7–8,0 ц/га миқдорида қўшимча дон ҳосили олишни таъминлаган;
2015-2017 йиллар давомида кузги буғдойдан бўшаган майдонларга такрорий экин сифатида мош экини уруғларини экиш олдидан Phaseolus radiates 148, соя экини уруғларини Bradyrhizobium japonicum SB5, ловия экини уруғларини эса Rhizobium phaseoli 143 штаммларидаги азотни фаол ўзлаштрувчи туганак бактериялар билан ишлов берилган уруғлари экилиб, минерал ўғитларни NPK 30:90:60 кг/га меъёрида қўлланилиши соядан 24,1–25,2 ц/га, мошдан 17,7–19,1 ц/га, ловиядан 25,0–27,9 ц/га миқдорида дон ҳосили олишни таъминлаб, ҳеч қандай минерал ўғитлар берилмаган назорат вариантларига нисбатан 4,9–7,0 ц/га қўшимча дон ҳосили олинган бўлса, соя, ловия ва мош экинлари уруғларни  экиш олдидан азотни фаол ўзлаштирувчи туганак бактериялар билан ишлов берилиб, ҳеч қандай минерал ўғитлар қўлланилмаган вариантларга нисбатан 2,9–4,6 ц/га миқдорида қўшимча дон ҳосили олишга эришилган.