Сайитқулов Илҳом Абдусаламовичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ўзбек халқ тарихий насрида эпик сюжет ва образ эволюцияси (“Темурнома” мисолида)”, 10.00.08–Фольклоршунослик (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2017.2.PhD/Fil164.
Илмий раҳбар: Турдимов Шомирза Ганиевич, филология фанлари доктори.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Ўзбек тили, адабиёт ва фольклори институти, DSc.02/30.12.2019.Fil.46.02.
Расмий оппонентлар: Раҳмонов Насимхон Асқарович, филология фанлари доктори, профессор; Сатторов Улуғбек Файзуллаевич, филология фанлари номзоди.
Етакчи ташкилот: Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейи.
Диссертация йўналиши: назарий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: “Темурнома” қиссасининг жанр хусусиятлари, композицион қурилиши, сюжет тузилиши ва унинг асосини ташкил қилувчи соҳибқиронлик тизими тадқиқи орқали асарнинг ўзбек фольклорида тутган ўрнини кўрсатиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ўзбек фольклоршунослигида илк бор “Темурнома” халқ китоблари турининг қисса жанрига мансублиги ҳамда унинг асосини ташкил қилувчи эпик сюжет халқ достонлари ва эртакларидаги анъанавий мотивлар асосида шаклланганлиги исботланган;
асар композицион қурилишининг таҳлили асосида “Темурнома” қиссаси фольклор ва ёзма адабиёт контекстига уйғун қоришиқ-диффузион услубда яратилганлиги, ҳар бир бобнинг ўзаро узвий боғлиқликка эга бўлиш баробарида, уларнинг ягона ғоявий талқинга бўйсуниши далилланган;
“Темурнома”даги образлар тизими бадиийлик нуқтаи назаридан асосий, ёрдамчи ва эпизодик типларга, тарихийлик нуқтаи назаридан эса тарихий ва тўқима образларга ажралиши асосланган ҳамда ёрдамчи, эпизодик ва тўқима образлар Соҳибқирон характерини ёритувчи поэтик восита вазифасини бажариши аниқланган;
халқ достонларидаги “алплик тизими” ва “Темурнома” асаридаги соҳибқиронлик тасаввурлари хоссалари қиёсланиб, икки тушунчанинг бир ўзакдан пайдо бўлганлиги далилланган;
“Темурнома” таҳлили асносида соҳибқиронлик тасаввурларида Соҳибқирон мақомига эга бўлувчи шахснинг танланиши, маълум вақтда туғилишининг башорат қилиниши каби ўн тўртта хоссаси кўрсатилди.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
“Темурнома” асосида ўзбек халқ тарихий насридаги эпик сюжет ва қаҳрамон эволюцияси таҳлили бўйича олинган натижалар асосида:
ўзбек халқ тарихий насрида буюк аждодларимиз бадиий образининг халқ оғзаки ижодидаги талқинлари ҳамда темурийлар даврида яратилган илмий, бадиий, тарихий ва халқ китобларида тасвирланган тарихий образ талқинлари юзасидан чиқарилган назарий қарашлари Тошкент давлат педагогика университетида 2015-2017 йилларда бажарилган А-1-118 рақамли “Навоий образининг тасвир ва талқинларига оид ўқув қўлланмасини тайёрлаш ва нашр этиш” мавзусидаги давлат амалий грантини тайёрлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 11 ноябрдаги 89-03-4395-сон маълумотномаси). Натижада тарихий насрда образ яратиш тамойиллари, тарихий ва бадиий ҳақиқатнинг асарларда акс эттирилиши, қаҳрамон характерини ёритишда ёндош образларнинг аҳамияти хусусидаги қарашлар ойдинлаштирилган;
туркий ва форсий тилда яратилган “Темурнома” туркумидаги халқ китобларининг яратилиш тарихи, улардаги тасвир ва бадиий воситаларнинг фарқли жиҳатлари, тарихий ҳақиқат ва эпик тасаввурнинг акс эттирилиши ҳамда ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Давлат адабиёт музейи қўлёзмалар фондида сақланаётган “Темурнома” туркумида манбалар тавсифи ҳамда мазкур туркум халқ китоблари композицияси, сюжет тизими ва образ эволюцияси талқини хусусиятлари ёритилган материаллардан “Марказий Осиё халқлари қўлёзма ёдгорликларини тадқиқ этиш. Ўзбекистон шоир ва ёзувчилари архивининг илмий тавсифи ва нашр қилиш” мавзусидаги Ф1-ФА-055746 рақамли фундаментал лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2019 йил 13 ноябрдаги 3/1255-3016-сон маълумотномаси). Натижада музей қўлёзмалар фондида сақланаётган “Темурнома” туркумида манбалардаги тарихий ҳақиқат ва эпик тасаввурнинг акс эттирилиши ҳамда тавсифи ёритилган;
“O‘zbekiston” телеканалида тайёрланиб эфирга узатилган “Ассалом, Ўзбекистон!” кўрсатувида илмий иш материалларидан фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг 2019 йил 8 октябрдаги 01-12-2076-сон маълумотномаси). Натижада телекўрсатувлар илмий жиҳатдан бойитилиб, соҳибқирон Амир Темурнинг бадиий образи кенг оммага ҳавола этилган.