Xudayberganova Durdona Sidikovnaning
doktorlik dissertatsiya himoyasi haqida e’lon
I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri: «O‘zbek tilidagi badiiy matnlarning antropotsentrik talqini», 10.00.01 – O‘zbek tili. O‘zbek adabiyoti (filologiya fanlari).
Talabgorning ilmiy va ilmiy-pedagogik faoliyat olib borishga layoqati bo‘yicha test sinovidan o‘tgani haqida ma’lumot: /pedagogika fanlari nomzodi/.
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: 30.09.2014/B2014.5.Fil216
Ilmiy maslahatchining F.I.Sh., ilmiy darajasi va unvoni: A.P. Hojiev, filologiya fanlari doktori, akademik.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: O‘zbekiston Milliy universiteti, Til va adabiyot instituti, Farg‘ona davlat universiteti huzuridagi fan doktori ilmiy darajasini beruvchi 16.07.2013.Fil.01.05 raqamli ilmiy kengash
Rasmiy opponentlar: M.M. Qurbonova, filologiya fanlari doktori, professor, S.X. Muhamedova, filologiya fanlari doktori, Sh.R. Usmonova, filologiya fanlari doktori
Etakchi tashkilot: Farg‘ona davlat universiteti
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: badiiy matn yaratilishi va uning mazmuniy persepsiyasida shaxs omilining tutgan o‘rnini yoritish orqali o‘zbek tilidagi badiiy matnlarning antropotsentrik tadqiqini amalga oshirishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
tilshunoslikda publisistik uslubdagi matnga nisbatan qo‘llangan makropropozisiya tushunchasini badiiy matnning propozitiv tuzilishini aniqlashga ham tatbiq etish mumkinligi badiiy matnlar tahlili asosida dalillangan;
badiiy matn vositasida ifodalangan konsept o‘zbek tilida, asosan, tavsifiy xarakterdagi, shuningdek, shaxsning muayyan ruhiy holati ifodalangan va mavjudlikni tasdiqlash mazmunidagi matnlarda namoyon bo‘lishi aniqlangan;
metafora haqidagi ilmiy qarashlar metaforik ma’no (mazmun) so‘z va birikmalardan tashqari, gap va matnlar vositasida ham ifodalanishi haqidagi dalillar orqali takomillashtirilgan;
o‘xshatish va metaforik mazmunli, shuningdek, segmentli, parsellyativ va maqol ishtirok etgan badiiy matnlarning mazmuniy-kompozision tuzilishiga xos qoliplar til sohiblari lisoniy xotirasida saqlanishi, binobarin, ular presedent shakl bo‘la olishi matnlar tahlili orqali isbotlangan, natijada tilda matnning presedent shakli mavjud bo‘lishi dalillangan;
o‘zbek tilidagi presedent nomlar, presedent jumlalar va presedent matnlarning lingvokul`turologik xususiyatlari, xususan, ularning til sohiblari obrazli tafakkur tarzi bilan aloqador jihatlari aniqlangan;
o‘zbek tilidagi badiiy matnlarda ohang va assotsiativ so‘zlar insoniy hissiyotlarni aniq ifodalovchi eng aktual til birliklari sifatida voqe bo‘lishi ko‘rsatib berilgan;
o‘zbek tilidagi badiiy matnlar yaratilishida o‘xshatish, jonlantirish va tasavvurning o‘rni aniqlangan;
xalq maqollari, turg‘un o‘xshatishlar, metaforalar hamda nutqiy etiketlarning eng muhim lingvomadaniy birliklar ekanligi haqidagi ilmiy qarashlar o‘zbek tilidagi matnlarni tahlil qilish asosida tasdiqlangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi:
tadqiqotchining o‘zbek adabiy tili leksikasining rivojlanish tamoyillari, o‘zlashgan so‘zlarni qo‘llashning adabiy me’yorlari va terminelementlar ma’nosini izohlashning ilmiy asoslariga doir nazariy xulosalari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 10 sentyabrdagi 311-sonli qarori va unga ilova qilingan “Davlat dasturi” ga asosan tayyorlangan “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” (3–4-jildlar)ga tatbiq etilishi natijasida X,Ch,S harflariga oid 247 ta yangi so‘z izohi qo‘shilgan, 1000 ga yaqin so‘zning yuzaga kelishi tarixi aniqlanib, nutqiy jarayonda muqobil leksemalarni qo‘llash bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan. Leksikografik tadqiqotlar amaliyotiga til birliklari ma’nosini o‘zbek xalqining o‘ziga xos milliy tafakkuri, madaniyati va qadriyatlaridan kelib chiqib izohlash usullari joriy etilgan. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”dagi ma’lumotlarni yanada takomillashtirish orqali o‘zbek xalqi tafakkuri va nutq madaniyati yuksalishiga samarali ta’sir ko‘rsatishga erishilgan;
o‘xshatishlarni leksikografik jihatdan tadqiq etish hamda izohlashning ilmiy asoslariga doir umumlashmalar hamda nazariy konsepsiyalar o‘zbek tilshunosligi va turkiyshunoslik tarixida ilk bor yaratilgan “O‘zbek tili o‘xshatishlarining izohli lug‘ati”da qo‘llanilishi natijasida 530 dan ortiq turg‘un o‘xshatishlarning ma’nosi izohlab berilgan. Tadqiqotchining muayyan xalq yoki etnik birlikning milliy obrazli tafakkuri, ob’ektiv borliqqa sub’ektiv-hissiy munosabati, ma’lum tushunchalarni baholash me’yorlari tilda aks etishi haqidagi nazariy xulosalari Sh,E,Yu,Ya,O‘,Q,G‘,H harflariga oid lug‘at maqolalarida o‘z ifodasini topgan. Lug‘atdan ta’lim tizimida badiiy asar tili va uslubini, nutqning kommunikativ sifatlarini tahlil qilishda qo‘llanma sifatida foydalanilmoqda.
