Абжалова Манзура Абдурашетовнанинг

фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон матни

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ўзбек тилидаги матнларни таҳрир ва таҳлил қилувчи дастурнинг лингвистик модуллари (расмий ва илмий матнлар таҳрири дастури учун)”, 10.00.11–Тил назарияси. Амалий ва компьютер лингвистикаси (филология фанлари).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2019.2.PhD/Fil320.

Илмий раҳбар: Дадабоев Ҳамидулла Арипович,филология фанлари доктори, профессор.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, DSc.27.06.2017.Fil.05.02.

Расмий оппонентлар: Улуқов Носиржон, филология фанлари доктори, профессор; Пардаев Азамат Бахронович, филология фанлари доктори.

Етакчи ташкилот: Бухоро давлат университети.

Диссертация йўналиши: амалий ва назарий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: ўзбек адабий тилининг расмий ва илмий услубларидаги матнларни графематик таҳрир ва морфологик, синтактик таҳлил қилувчи дастурнинг лингвистик модулларини яратиш ҳамда ўзбек тилининг луғавий-мажмуий бойлигини ўзида мужассам қилувчи лингвистик таъминотни шакллантиришдан иборат.

III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

ўзбек компьютер лингвистикасида автоматик таҳрир ва таҳлил тизими лингвистик таъминотини шакллантиришнинг назарий асослари яратилган;

автоматик таҳрир ва таҳлил лингвистик таъминотини тузишда сўзларни морфем валентлик, туркумлик, синтагматик ва услубий белгиси бўйича ажратиш тамойиллари ишлаб чиқилиб, лингвистик модуль ва модуллашнинг аҳамияти асосланган;

расмий ва илмий матнлар бўйича ўзбек тилининг грамматик категориялари таъминоти, сўз туркумлари бўйича гуруҳланиши, жумла таркибида битишув, мослашув ва бошқарув йўли билан бирикиш моделлари шакллантирилган;

автоматик таҳрир/таҳлил қилиш технологияси ва дастури мукаммаллигини таъминловчи графематик таҳрир, морфологик ва синтактик таҳлил модуллари ишлаб чиқилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Расмий ва илмий услублардаги ўзбекча матнларни таҳрир қилувчи дастурни яратиш бўйича олинган натижалар асосида:

сўз ясалишининг аффиксация усули лексика ва статистикаси ҳамда ўзбек тилига формал ёндашиш натижаларидан “Ўзбек тили ва унинг таржимаси билан боғлиқ электрон ва банк-молия терминларининг кўп тилли луғатларини яратиш” инновацион тадқиқот лойиҳасида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2019 йил 5 мартдаги 89-03-915-сон маълумотномаси). Илмий натижаларни жорий қилиш асосида кўп тилли луғатлар мазмуни мукаммаллашишига эришилган;

АТТ дастурлари ёрдамида синтактик таҳлил қилиш бўйича тадқиқ хулосалари ҳамда сўз бирикмалари моделларидан “Кўриш имконияти чекланган талабалар учун тилшунослик фанлари бўйича аудиокитоб таъминотини яратиш” мавзусидаги давлат амалий гранти лойиҳасида фойдаланилган (Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг  2019 йил  5 мартдаги  89-03-915-сон  маълумотномаси). Натижада “Ҳозирги ўзбек адабий тили” фанининг синтаксис бўлимига оид лаборатория топшириқлари тизими ишлаб чиқилган;

автоматик таҳрир/таҳлил қилиш технологияси ва дастури мукаммаллигини таъминловчи графематик таҳрир, морфологик ва синтактик таҳлил модуллари натижаларидан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси тизимидаги “Navoiy” телеканалининг “Дахлдорлик туйғуси” кўрсатуви ва “O‘zbekiston” радиоканалининг “Тил – миллат кўзгуси”, “Таълим ва ислоҳот” радиоэшиттиришлари сценарийларини тайёрлашда фойдаланилган (Навоий вилояти телерадиокомпаниясининг 2019 йил 11 мартдаги 01-02/57-сон маълумотномаси). Натижада кўрсатув ва радиоэшиттиришларнинг илмий-оммабоплиги таъминланган.