Акбарходжаева Зиёда Абдулхаевнанинг
фан доктори (DSc) диссертaцияси ҳимояси хақида эълон
I. Умумий маълумот.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Яккакураш спортчиларининг нейропсихологик ҳолатини адаптация имкониятлари ва уларнинг бузилишларини коррекция қилиш», 19.00.04 – «Тиббий психология»; 14.00.13 – «Неврология» (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.1.DSc/Tib1008.
Илмий маслаҳатчилар: Садиков Абдушукур Абдужамилевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Рахимбаева Гулнора Саттаровна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Республика спорт тиббиёти илмий-амалий маркази.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Республика спорт тиббиёти илмий амалий маркази, PhD.10/30.12.2019.Tib.69.01.
Расмий оппонентлар: Якупов Эдуард Закирзянович, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Алимов Улуғбек Худоярович, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Ярмухамедова Наргиза Анваровна, тиббиёт фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот номи: Абу али Ибн Сино номидаги Бухоро давлат тиббиёт институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: ўқув-машғулот йиғинлари шароитида юқори малакали яккакураш спортчиларининг психонейрофизиологик ҳолатини бахолаш, ундаги бузилишларни аниқлаш, ҳамда инновацион биобошқарув услубларидан фойдаланган ҳолда уларни коррекция қилиш самарадорлигини белгилашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор юқори малакали яккакураш спортчиларида мусобақага тайёргарлик ва мусобақа юкламалари билан боғлиқ руҳий босим, ҳавотир, шунингдек, астенизация ва вегетатив беқарорлик каби неврологик силжишлар яримшарлараро ассиметрия устуворлигида кечувчи мия биоэлектрик фаолликни ўзгаришига ва у билан боғлиқ бўлган нейрофизиологик жараёнлар туфайли спортчининг жисмоний юкламаларга мослашув жараёнларини бузилишига олиб келиши исботланган;
юқори малакали яккакураш спортчиларида вегетатив дисфункция симпатикотония ёки парасимпатикотония кўринишида намоён бўлиб, спортчи организмини стресс ва юкламаларга жавоб берувчи симпатик тизимнинг ноадекват фаолияти, ҳамда тинчлантирувчи парасимпатик тизимнинг фаоллиги етарли эмаслиги туфайли зўриқишни шаклланиши ва адаптацион-мослашув жараёнларининг кучсизланиши, ҳамда интенсив ва юқори юкламалар шароитида организм қобилиятсизлигини келтириб чиқариши асосланган;
юқори малакали яккакураш спортчиларида вегетатив нерв тизими парасимпатик бўлими тонусининг пасайиши чидамлилик коэффициентига таъсир этиб, юрак-қон томир тизимини энергия сарфини ошишига, функционал заифлашувига, кардиогемодинамикани ёмонлашувига ва регулятор механизмлар самарадорлиги пасайишига сабаб бўлганлиги туфайли жисмоний юклама даврида организмнинг функционал имкониятларининг ёмонлашувига олиб келиши аниқланган;
юқори малакали яккакураш спортчиларида аниқланган D витамини ва фолат кислотаси (В9 витамини)нинг танқислиги спортчи психоэмоционал ва вегетатив нерв тизими уйғунликдаги фаолиятига салбий таъсир кўрсатиши, ҳамда яккакураш спортчилари организмининг функционал захираси ва жисмоний юкламаларга мослашув имкониятлари пасайишига сабаб бўлиши исботланган;
юқори малакали яккакураш спортчиларида психологик мослашув жараёнларининг бузилиши туфайли юзага келадиган функционал барқарорлик ва жисмоний иш қобилияти ёмонлашувини бартараф этиш учун альфа- ёки бета- диапазондаги биоэлектрик фаолликнинг мия яримшарлариаро ассиметриясини, ҳамда D витамини ва фолат кислотаси танқислигини ҳисобга олган ҳолда табақалаштирилган ва персонал коррекцияловчи ёндашувларни қўллаш зарурияти асосланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Республика спорт тиббиёти илмий-амалий маркази эксперт кенгашининг 2025 йил 2 декабрь 7-сон ҳулосасига кўра (илмий янгиликларни Ўзбекистон каратэ WKF ассоциацияси ва Ўзбекистон самбо ассоциациясига жорий қилинганлиги ҳақида Ўзбекистон Республика Миллий олимпия қўмитаси Илмий техник кенгашининг 2025 йил 6 мартдаги 1-сонли ва 2-сонли хулосалари):
биринчи илмий янгилик: илк бор юқори малакали яккакураш спортчиларида мусобақага тайёргарлик ва мусобақа юкламалари билан боғлиқ руҳий босим, ҳавотир, шунингдек, астенизация ва вегетатив беқарорлик каби неврологик силжишлар яримшарлараро ассиметрия устуворлигида кечувчи мия биоэлектрик фаолликни ўзгаришига ва у билан боғлиқ бўлган нейрофизиологик жараёнлар туфайли спортчининг жисмоний юкламаларга мослашув жараёнларини бузилишига олиб келиши исботланган. Илмий янгиликнинг илмий аҳамияти: дезадаптацион ўзгаришларни эрта ташхислаш учун объектив мезонлар таклиф қилинди ва спортчиларнинг адаптация салоҳиятини башорат қилиш имконияти асосланди. Илмий янгиликнинг жорий қилиниши: олинган натижалар Ўзбекистон каратэ WKF ассоциациясининг 2025 йил 8 майдаги 8А-сонли ва Ўзбекистон самбо ассоциациясининг 2025 йил 23 майдаги 3-сонли буйруқлари асосида спорт шифокорларининг амалий фаолиятига татбиқ этилди. Ижтимоий самарадорлиги: динамик кузатув натижасида яккакураш спортчилари нейропсихологик статусининг адаптация имкониятлари башорат қилинган спортчилар гуруҳида 1–2 та коррекциялаш курси (1,4±0,02 курс), таққослаш гуруҳида эса курслар 3–4 марта (2,6±0,03 курс) ўтказилганлиги аниқланди. Иқтисодий самарадорлиги шундаки, ҳар бир коррекциялаш курсининг нархи 2150000 сўм эканлиги ҳисобга олинганда, асосий гуруҳда умумий молиявий харажатлар 3010000 сўмни, таққослаш гуруҳида эса 1,9 баравар кўп, яъни 5590000 сўмни ташкил этди. Натижада 2580000 сўмлик иқтисодий самарадорликка эришилди. Хулоса: психологик самарадорлик башоратидан ўтган ва юқори натижавий кўрсаткичларга эга бўлган спортчилар 3,8 баравар кўп учинчи даражага ва 2,5 баравар кўп иккинчи даражага эришди. Мураббийлар берган баҳога кўра, ушбу гуруҳ шахслари спортда 3,5 баравар кўпроқ муваффақият қозониш салоҳиятига эга. Илмий янгиликлардан кенг фойдаланиш: «Яккакураш спортчилари нейропсихологик статусининг адаптация имкониятларини башорат қилиш усули» мавзусида олинган натижалар Ўзбекистон Республика Миллий олимпия қўмитаси Илмий техник кенгашининг 2025 йил 6 мартдаги 1-сонли хулосасига мувофиқ Ўзбекистон каратэ WKF ассоциацияси ва Ўзбекистон самбо ассоциацияси амалиётига жорий этилди.
иккинчи илмий янгилик: юқори малакали яккакураш спортчиларида вегетатив дисфункция симпатикотония ёки парасимпатикотония кўринишида намоён бўлиб, спортчи организмини стресс ва юкламаларга жавоб берувчи симпатик тизимнинг ноадекват фаолияти, ҳамда тинчлантирувчи парасимпатик тизимнинг фаоллиги етарли эмаслиги туфайли зўриқишни шаклланиши ва адаптацион-мослашув жараёнларининг кучсизланиши, ҳамда интенсив ва юқори юкламалар шароитида организм қобилиятсизлигини келтириб чиқариши асосланган. Илмий янгиликнинг илмий аҳамияти: мураббий таклиф этилган тавсиялардан фойдаланган ҳолда яккакураш спортчиларининг спорт шифокори билан биргаликда яккакураш спортчилари нейропсихологик статусининг адаптация имкониятлари башоратини ҳисобга олиб спортчиларда нейропсихологик статус адаптация имкониятлари бузилишларининг ривожланиш хавфи даражасини аниқлайди. Бу, ўз навбатида, спортчи организмининг жисмоний ва психоэмоционал зўриқиши билан боғлиқ бўлган дезадаптацион ўзгаришлар даражасини камайтиришга ёрдам беради. Илмий янгиликнинг жорий этилиши: олинган натижалар Ўзбекистон каратэ WKF ассоциациясининг 2025 йил 8 майдаги 8А-сонли ва Ўзбекистон самбо ассоциациясининг 2025 йил 23 майдаги 3-сонли буйруқлари асосида спорт шифокорларининг амалий фаолиятига татбиқ этилди. Ижтимоий самарадорлиги: динамик кузатув натижасида яккакураш спортчилари нейропсихологик статусининг адаптация имкониятлари башорат қилинган спортчилар гуруҳида 1–2 та коррекциялаш курси (1,4±0,02 курс), таққослаш гуруҳида эса курслар 3–4 марта (2,6±0,03 курс) ўтказилганлиги аниқланди. Иқтисодий самарадорлиги шундаки, ҳар бир коррекциялаш курсининг нархи 2150000 сўм эканлиги ҳисобга олинганда, асосий гуруҳда умумий молиявий харажатлар 3010000 сўмни, таққослаш гуруҳида эса 1,9 баравар кўп, яъни 5590000 сўмни ташкил этди. Натижада 2580000 сўмлик иқтисодий самарадорликка эришилди. Хулоса: тавсияларнинг жорий қилиниши яккакураш спортчилари нейропсихологик статусининг адаптация имкониятларига мувофиқ спортчиларнинг иш қобилиятини ошириш ва спортда эришган натижаларини яхшилаш имконини берди. Илмий янгиликлардан кенг фойдаланиш: «Яккакураш спортчилари нейропсихологик статусининг адаптация имкониятларини башорат қилиш усули» мавзусида олинган натижалар натижалар Ўзбекистон Республика Миллий олимпия қўмитаси Илмий техник кенгашининг 2025 йил 6 мартдаги 1-сонли хулосасига мувофиқ Ўзбекистон каратэ WKF ассоциацияси ва Ўзбекистон самбо ассоциацияси амалиётига жорий этилди.
учинчи илмий янгилик: юқори малакали яккакураш спортчиларида вегетатив нерв тизими парасимпатик бўлими тонусининг пасайиши чидамлилик коэффициентига таъсир этиб, юрак-қон томир тизимини энергия сарфини ошишига, функционал заифлашувига, кардиогемодинамикани ёмонлашувига ва регулятор механизмлар самарадорлиги пасайишига сабаб бўлганлиги туфайли жисмоний юклама даврида организмнинг функционал имкониятларининг ёмонлашувигаа олиб келиши аниқланган. Илмий янгиликнинг илмий аҳамияти: мураббий таклиф этилган тавсиялардан фойдаланган ҳолда яккакураш спортчиларининг спорт шифокори билан биргаликда нерв тизими парасимпатик бўлими тонусининг пасайишини ҳисобга олиб спортчиларда, юрак-қон томир тизимини энергия сарфини ошиши ва функционал заифлашуви хавфи даражасини аниқлайди. Бу, ўз навбатида, организмнинг психоэмоционал зўриқиши билан боғлиқ бўлган функционал имкониятларини оширишга ёрдам беради. Илмий янгиликнинг жорий этилиши: олинган натижалар Ўзбекистон каратэ WKF ассоциациясининг 2025 йил 8 майдаги 8А-сонли ва Ўзбекистон самбо ассоциациясининг 2025 йил 23 майдаги 3-сонли буйруқлари асосида спорт шифокорларининг амалий фаолиятига татбиқ этилди. Ижтимоий самарадорлиги: аниқланган бузилишлар спортнинг натижавийлигига, кўп жиҳатдан юқори малакали спортчиларнинг руҳий-ижтимоий хотиржамлигига салбий таъсир кўрсатиб, субклиник ҳиссий бузилишларнинг кенг тарқалишига имкон беради, агар ўз вақтида ташхис қўйилмаса, улар хулқ-атвор ва когнитив бузилишларнинг барқарор шаклларига айланиши мумкин. Иқтисодий самарадорлиги шундаки, олинган маълумотлар функционал бузилишларни ташхислашнинг эрта, кам харажатли ва юқори даражада маълумот берувчи, шунингдек, қиммат ва кеч реабилитация чораларига эҳтиёжни камайтирувчи усулларини жорий этиш имконини берди. Натижада 2580000 сўмлик иқтисодий самарадорликка эришилди. Хулоса: ушбу ишдан олинган маълумотлар спортчиларнинг барқарор руҳий саломатлигини таъминлаш, уларнинг ижтимоий мослашувини яхшилаш, шахсини уйғун ривожлантириш, хавотир-депрессия бузилишлари ва стрессга чидамлиликнинг пасайиши натижасида юзага келадиган салбий ижтимоий оқибатларнинг олдини олишда муҳим аҳамият касб этади. Илмий янгиликлардан кенг фойдаланиш: «Яккакураш спортчилари нейропсихологик статусининг адаптация имкониятларини башорат қилиш усули» ва «БҚА-терапия ёрдамида яккакураш спортчиларининг нейропсихологик статусини коррекциялаш усулларини оптималлаштириш» мавзуларида олинган натижалар Ўзбекистон Республика Миллий олимпия қўмитаси Илмий техник кенгашининг 2025 йил 6 мартдаги 1-сонли ва 2025 йил 6 мартдаги 2-сонли хулосаларига мувофиқ Ўзбекистон каратэ WKF ассоциацияси ва Ўзбекистон самбо ассоциацияси амалиётига жорий этилди.
тўртинчи илмий янгилик: юқори малакали яккакураш спортчиларида аниқланган D витамини ва фолат кислотаси (В9 витамини)нинг танқислиги спортчи психоэмоционал ва вегетатив нерв тизими уйғунликдаги фаолиятига салбий таъсир кўрсатиши, ҳамда яккакураш спортчилари организмининг функционал захираси ва жисмоний юкламаларга мослашув имкониятлари пасайишига сабаб бўлиши исботланган. Илмий янгиликнинг илмий аҳамияти: олинган натижалар ҳиссий ҳолат, стрессга чидамлилик ва вегетатив нерв системаси фаолиятини тартибга солишда микронутриентларнинг роли ҳақидаги фундаментал тасаввурни кенгайтириб, бизга D витамини ва фолат кислотасини нафақат метаболик таъминот элементлари, балки спортчиларда нейропсихологик гомеостазни сақлашнинг асосий омиллари сифатида ҳам кўриб чиқиш имконини беради. Илмий янгиликнинг жорий этилиши: олинган натижалар Ўзбекистон каратэ WKF ассоциациясининг 2025 йил 8 майдаги 8А-сонли ва Ўзбекистон самбо ассоциациясининг 2025 йил 23 майдаги 3-сонли буйруқлари асосида спорт шифокорларининг амалий фаолиятига татбиқ этилди. Ижтимоий самарадорлиги: аниқланган қонуниятлар яккакураш спортчиларининг соғлиғини мониторинг қилиш тизимига D ва В9 витаминлари статусини баҳолашни мажбурий киритиш зарурлигини таъкидлайди. Бу психоэмоционал чарчоқ, адаптация тизимларининг ҳаддан ташқари зўриқиши ва иш қобилияти пасайишининг олдини олиш борасида янги парадигмани шакллантириб, нутритив ташхисотни персоналлаштирилган спорт тиббиётининг муҳим элементига айлантиради. Иқтисодий самарадорлиги шундаки, олинган маълумотлар спорт машғулотлари тизимини оқилона ташкил этишга ёрдам бериб, дезадаптацион ҳолатлар, иш қобилиятининг пасайиши ва жароҳатлар даражасининг ошиши билан боғлиқ молиявий йўқотишларни 2,5 баравар камайтиришга имкон яратади. Иқтисодий самарадорлик нутритив таъминотни ўз ичига олган ҳолда ҳар бир спортчига 1 марталик реабилитация курси учун 575330 сўмни ташкил қилади. Хулоса: функционал бузилишлар ривожланишининг асосий сабабларидан бири сифатида озуқавий танқисликнинг кўрсатилиши кўп харажатли реактив чоралардан самаралироқ профилактика стратегияларига ўтиш имконини беради. D витамини ва фолат даражасини лаборатория текширувидан ўтказиш, шунингдек, уларни коррекциялаш харажатлари хавотир-депрессия, вегетатив бузилишларни даволаш, узоқ муддатли тикланиш чораларини кўриш ва машғулот циклларини ўтказиб юбориш харажатларидан ўнлаб баравар пастдир. Илмий янгиликлардан кенг фойдаланиш: «БҚА-терапия ёрдамида яккакураш спортчиларининг нейропсихологик статусини коррекциялаш усулларини оптималлаштириш» мавзусида олинган натижалар Ўзбекистон Республика Миллий олимпия қўмитаси Илмий техник кенгашининг 2025 йил 6 мартдаги 2-сонли хулосасига мувофиқ Ўзбекистон каратэ WKF ассоциацияси ва Ўзбекистон самбо ассоциацияси амалиётига жорий этилди.
бешинчи илмий янгилик: юқори малакали яккакураш спортчиларида психологик мослашув жараёнларининг бузилиши туфайли юзага келадиган функционал барқарорлик ва жисмоний иш қобилияти ёмонлашувини бартараф этиш учун альфа- ёки бета- диапазондаги биоэлектрик фаолликнинг мия яримшарлариаро ассиметриясини, ҳамда D витамини ва фолат кислотаси танқислигини ҳисобга олган ҳолда табақалаштирилган ва персонал коррекцияловчи ёндашувларни қўллаш зарурияти асосланган. Илмий янгиликнинг илмий аҳамияти: D ва В9 витаминлари танқислигини коррекциялаш ҳамда БҚА-терапияни ўз ичига олган мақсадли коррекциялаш алгоритми биологик қайтар алоқа ва нутритив таъминотнинг нейропсихологик адаптация жараёнларига таъсир қилиш механизмлари ҳақидаги мавжуд илмий тасаввурни кенгайтиради. Бу организмнинг нейрофизиологик паттернлари, бош мия биоэлектрик фаолияти, ҳиссий-иродавий соҳаси, вегетатив регуляцияси ва энергия таъминоти ўртасида ҳақиқий ўзаро боғлиқлик мавжудлигини кўрсатиб, катта спорт юкламалари шароитида адаптация жараёнларининг мураккаб табиати ҳақидаги тушунчамизни оширади. Илмий янгиликнинг жорий этилиши: олинган натижалар Ўзбекистон каратэ WKF ассоциациясининг 2025 йил 8 майдаги 8А-сонли ва Ўзбекистон самбо ассоциациясининг 2025 йил 23 майдаги 3-сонли буйруқлари асосида спорт шифокорларининг амалий фаолиятига татбиқ этилди. Ижтимоий самарадорлиги: башоратловчи коэффициентларнинг коррекциялаш алгоритмига интеграциялашуви психоэмоционал ҳолатни тиклаш, вегетатив регуляцияни оптималлаштириш ва жисмоний иш қобилиятини сақлашга қаратилган персоналлаштирилган аралашувларнинг самарадорлигини илмий асослаш имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги шундаки, башоратловчи коэффициентларнинг чегаравий қийматлари ва улар асосида ишлаб чиқилган D ва В9 витаминлари танқислигини коррекциялаш ҳамда БҚА-терапияни ўз ичига олган мақсадли коррекциялаш алгоритмини жорий этишнинг иқтисодий самарадорлиги анча юқори бўлиб, яккакураш спортчиларида дезадаптацион ҳолатлар, иш қобилиятининг пасайиши ва жароҳатлар билан боғлиқ харажатларни сезиларли даражада камайтиради. Ҳар бир коррекциялаш курсининг нархи 2150000 сўм эканлиги назарда тутилса, асосий гуруҳда умумий иқтисодий харажатлар 2795000 сўмни, таққослаш гуруҳида эса ундан 2,2 баравар кўп, яъни 6020000 сўмни ташкил этди. Натижада 3225000 сўмлик иқтисодий самарадорликка эришилди. Хулоса: персоналлаштирилган индивидуал дастурларга БҚА-терапия ва нутритив таъминот (D ва В9 витаминлари)нинг киритилиши спортчиларнинг юкламаларга чидамлилигини ошириш, функционал чарчоқ даврларини қисқартириш ва машғулотлар ҳамда мусобақаларни ўтказиб юбориш миқдорини камайтиришга имкон бериб, машғулот вақтидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш баробарида вақтинчалик жисмоний қобилиятининг йўқотилиши билан боғлиқ иқтисодий йўқотишларни камайтиради. Илмий янгиликлардан кенг фойдаланиш: «БҚА-терапия ёрдамида яккакураш спортчиларининг нейропсихологик статусини коррекциялаш усулларини оптималлаштириш» мавзусида олинган натижалар Ўзбекистон Республика Миллий олимпия қўмитаси Илмий-техник кенгашининг 2025 йил 6 мартдаги 2-сонли хулосасига мувофиқ Ўзбекистон каратэ WKF ассоциацияси ва Ўзбекистон самбо ассоциацияси амалиётига жорий этилди.