Дадабоев Олимжон Ортиқовичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Шарқ ва Ғарб адабиётида тарихий шахслар образини яратиш тамойиллари)” 10.00.06 – Қиёсий адабиётшунослик, чоғистирма тилшунослик
ва таржимашунослик.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2025.1. DSc/Fil940
Илмий раҳбар: Раҳмонов Насимхон Аскарович, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Наманган давлат чет тиллари институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи: Исҳоқхон Ибрат номидаги Наманган давлат чет тиллари институти, PhD.03/05.05.2023.Fil.163.01 рақамли Илмий кенгаш асосидаги бир марталик кенгаш.
Расмий оппонентлар: Тўхлиев Боқижон, филология фанлари доктори, профессор; Турдимов Шомирза Ганиевич, филология фанлари доктори, профессор; Пиер Жиоржио Барбона, филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Андижон давлат чет тиллари институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ўзбек ва инглиз халқлари адабиёти тарихий бадиий асарларидаги тарихий шахслар образларини яратиш тамойилларини қиёсий планда ёритиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий йангилиги қуйидагилардан иборат:
инглиз адабиётида ўрта асрларда ёзилган тарихий трагедияларда тарихий қаҳрамон образини яратишда тарихийлик билан биргаликда эпик анъаналарнинг синкретиклиги кузатилиши, бироқ бу адабий анъананинг узоқ вақт чўзилмагани, ўзбек адабиётида эса бу каби жараёнда тарихийлик ва эпикликнинг қоришуви ўрта асрлардан то ХИХ аср охиригача кузатилиши аниқланган;
инглиз адабиётида тарихий мавзу ва тарихий образларнинг шаклланишида адабий оқимларнинг роли катта экани, Уйғониш даври тарихий драмаларида тарихий қаҳрамон образи асосий ўрин эгалласа, романтизм давридаги тарихий романларда тарихий қаҳрамон образлари иккинчи планга ўтгани, замонавий модерн ва постмодерн адабиётда эса асосий эътибор тарихий қаҳрамонларнинг ички дунёси, ҳис-туйғулари, руҳий кечинмалари ва онг оқимида парчаланган таассуротларига қаратилгани, тарихий қаҳрамонлар характерини тўғридан-тўғри қайта яратишдан кўра, шахснинг маънавий-руҳий тажрибасини тадқиқ этишга интилгани далилланган;
ўзбек адабиётида тарихий қаҳрамон тасвири таҳайюлида мафкуравий, миллий ва минтақавий хусусиятлар катта аҳамиятга эга экани, хусусан, миллий уйғониш даври тарихий романларида яратилган тарихий қаҳрамон образи тасвирида инглиз ва рус тарихий романчилигининг, собиқ Шўро даврида яратилган асарлардаги тарихий образлар тасвирида сосиалистик реализм анъаналарининг, мустақиллик даври тарихий романларида яратилган тарихий образлар тасвирида эса ўзига хос янгича адабий анъаналарнинг кузатилиши асосланган;
ўзбек адабиётида тарихий романчилик жанри тараққиётининг илгариги босқичлари билан мустақиллик даври романларида тарихий қаҳрамон образи тасвиридаги анъана ва новаторлик, поетик тасвир йўсинлари жиҳатидан ўзаро қиёсланиб, тарихий сиймо образини яратиш консепсияси ифодасидаги янгиланишлар аниқланган;
ўзбек ва инглиз ҳужжатли насрига оид жанрларда яратилган асарларда тарихий қаҳрамонлар образини яратишда тарихий фактлар ва манбаларга асосланилиши кузатилса-да, ёзувчиларнинг асар яратишдаги мақсадлари образ яратиш жараёнига катта таъсир этиши, хусусан, ғарб адиблари шарқлик тарихий сиймолар образини яратишда европосентризм нуқтаи назаридан ёндошишлари устунлик қилиши далилланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Шарқ ва Гʻарб адабиётида тарихий шахслар образини яратиш тамойиллари бўйича олинган натижалар асосида:
инглиз адабиётида тарихий мавзу ва тарихий образларнинг шаклланишида адабий оқимларнинг роли катта экани, Уйғониш даври тарихий драмаларида тарихий қаҳрамон образи асосий ўрин эгалласа, романтизм давридаги тарихий романларда тарихий қаҳрамон образлари иккинчи планга ўтгани, замонавий модерн ва постмодерн адабиётда эса асосий эътибор тарихий қаҳрамонларнинг ички дунёси, ҳис-туйғулари, руҳий кечинмалари ва онг оқимида парчаланган таассуротларига қаратилгани, тарихий қаҳрамонлар характерини тўғридан-тўғри қайта яратишдан кўра, шахснинг маънавий-руҳий тажрибасини тадқиқ этишга интилгани ҳақидаги илмий хулосалардан Ўзбекистон Миллий телерадиокомпаниясининг “Ўзбекистон” телерадио канали ДУК муҳарририяти томонидан тайёрланган “Катта танаффус”, “Таълим ва тараққиёт” номли радиоешиттиришларининг 2024-йил феврал ва май сонларида фойдаланилган (Оʻзбекистон Миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон 24” ижодий бирлашмаси давлат муассасасининг 2025-йил 3-сентябрдаги 05-06-1387-сон маълумотномаси). Натижада тадқиқот обекти қилиб олинган манбаларнинг қиёсий таҳлилидан олинган хулосалар радиоешиттиришларнинг илмий далилларга бой ва оммабоп, ишончли бўлишини таъминлашга хизмат қилган;
ўзбек ва инглиз ҳужжатли насрига оид жанрларда яратилган асарларда тарихий қаҳрамонлар образини яратишда тарихий фактлар ва манбаларга асосланилиши кузатилса-да, ёзувчиларнинг асар яратишдаги мақсадлари образ яратиш жараёнига катта таъсир этиши, хусусан, ғарб адиблари шарқлик тарихий сиймолар образини яратишда европосентризм нуқтаи назаридан ёндошишлари устунлик қилиши, инглиз адабиётида ўрта асрларда ёзилган тарихий трагедияларда тарихий қаҳрамон образини яратишда тарихийлик билан биргаликда эпик анъаналарнинг синкретиклиги кузатилиши, бироқ бу адабий анъананинг узоқ вақт чўзилмагани, ўзбек адабиётида эса бу каби жараёнда тарихийлик ва эпикликнинг қоришуви ўрта асрлардан то ХИХ аср охиригача кузатилиши ҳақидаги илмий хулосалардан Оʻзбекистон давлат жаҳон тиллари университетида давлат илмий-техника дастурлари доирасида 2023-2025-йилларда бажарилган ИЛ-27-4722022413-сонли “Қиёсий адабиётшунослик” фанининг “Компаративистика” электрон платформасини яратиш мавзусидаги инновацион лойиҳаси доирасида фойдаланилган (Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университетининг 2025-йил 5-сентябрдаги № 04-04-1/4986-сон маълумотномаси). Натижада инглиз ва оʻзбек адабиётидаги тарихий образлар яратиш тамойилларидаги фарқли жиҳатлар ҳақидаги маълумотлар лойиҳани бойитишга хизмат қилган;
ўзбек адабиётида тарихий қаҳрамон тасвири таҳайюлида мафкуравий, миллий ва минтақавий хусусиятлар катта аҳамиятга эга экани, хусусан, миллий уйғониш даври тарихий романларида яратилган тарихий қаҳрамон образи тасвирида инглиз ва рус тарихий романчилигининг, собиқ Шўро даврида яратилган асарлардаги тарихий образлар тасвирида сосиалистик реализм анъаналарининг, мустақиллик даври тарихий романларида яратилган тарихий образлар тасвирида эса ўзига хос янгича адабий анъаналарнинг кузатилиши ҳақидаги илмий хулосалардан Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат оʻзбек тили ва адабиёти университетида бажарилган ПФ-201912258, “Оʻзбек адабиётининг коʻп тилли (оʻзбек, рус, инглиз тилларида) электрон платформасини яратиш” номли амалий грант лойиҳасида фойдаланилган. (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат оʻзбек тили ва адабиёти университетининг 2025-йил 8-июл № 01/4-3003-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек адабиётида яратилган тарихий қаҳрамон образлари эволюциясига доир маълумотлар лойиҳанинг самарадорлиги оширган;
ўзбек адабиётида тарихий романчилик жанри тараққиётининг илгариги босқичлари билан мустақиллик даври романларида тарихий қаҳрамон образи тасвиридаги анъана ва новаторлик, поетик тасвир йўсинлари жиҳатидан ўзаро қиёсланиб, тарихий сиймо образини яратиш консепсияси ифодасидаги янгиланишлар ҳақидаги илмий натижалардан Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида 2022-2024-йилларда бажарилган ИЛ-402104209 “Ахборот-қидирув тизимлари (Гоогле, Яндех, Гоогле транслате) учун автоматик ишлов бериш воситаси – ўзбек тилининг морфолексикони ва морфологик анализатори дастурий воситасини яратиш” бўйича инновацион лойиҳа доирасида фойдаланилган. (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат оʻзбек тили ва адабиёти университетининг 2025-йил 9-июл № 01/4-3022-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек адабиётида яратилган тарихий мавзудаги асарларга доир маълумотлар лойиҳанинг самарадорлиги оширган.
