Жураев Мухамаджон Уктамжон ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Перовскиа ангустифолиа ва Салвиа сараwсчаниcа ўсимликларининг терпеноидлари ва фенол бирикмалари”, 02.00.10 - Биоорганик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2025.2.PhD/К996.
Илмий раҳбар: Ботиров Эркин Хожиакбарович, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: ЎзР ФА акад. С.Й. Юнусов номидаги Ўсимлик моддалари кимёси институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: ЎзР ФА акад. С.Й. Юнусов номидаги Ўсимлик моддалари кимёси институти, DSc. 02/30.01.2020.К/Т.104.01.
Расмий оппонентлар Рамазанов Нурмурод Шералиевич, : кимё фанлари доктори, профессор; Каримов Абдурашид Мусахонович, кимё фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: ЎзР ФА О.С.Содиқов номидаги Биоорганик кимё институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Ўзбекистон флорасидаги Перовскиа ангустифолиа ва Салвиа сараwсчаниcа ўсимликларининг терпеноид ва фенол бирикмаларини тадқиқ қилиш, уларнинг кимёвий тузилиши ва биологик фаолликларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Перовскиа ангустифолиа ўсимлиги илдизининг эфир мойи таркибида 53 та, гексанли экстракт таркибида 15 та моно-, сескви- ва дитерпеноид бирикмалар, шунингдек, Салвиа сараwсчаниcа ўсимлиги ер устки қисми эфир мойи таркибида 36 та учувчан бирикмалар идентификация қилинган;
Перовскиа ангустифолиа ўсимлиги илдизларидан биринчи марта 8 та нор-абиетан дитерпеноидлар, 2 фитостерол ва циклик кўп атомли спирт Д-пинитолдан иборат 11 та табиий бирикмалар ажратиб олинган;
Салвиа сараwсчаниcа ўсимлиги ер устки қисмидан биринчи марта 14 та табиий бирикмалар, жумладан, 8 та флавоноид, 2 та фенолкарбон кислота, 3 та стерол ва Д-пинитол ажратиб олинди. Мазкур ўсимликнинг ер устки қисми эфир мойи 1,8-синеолнинг бой манбаи сифатида хизмат қилиши мумкинлиги исботланган;
илк бор П. ангустифолиа ўсимлигидан адабиётларда аввал маълум бўлмаган янги нордитерпеноидлар - перангустин ва перангустинин ажратиб олинди. УБ-, 1Ҳ-, 13C-, 2Д ЯМР спектроскопияси ҳамда рентген тузилиш таҳлили (РТТ) усулларидан фойдаланиб, уларнинг кимёвий ва фазовий тузилиши аниқланган;
илк бор рентген тузилиш таҳлили (РТТ) усули ёрдамида П. ангустифолиа илдизларидан ажратиб олинган пржевалскин Й-1 нордитерпеноидининг фазовий тузилиши аниқланган;
Перовскиа ангустифолиа ва Салвиа сараwсчаниcа ўсимликларидан ажратиб олинган эфир мойлари грам-мусбат ва грам-манфий бактерияларга қарши сезиларли фаоллик кўрсатиши аниқланган;
фармакологик тадқиқотлар шуни кўрсатадики, криптотаншинон тажрибаларда яллиғланишнинг экссудатив ва пролифератив фазаларини бостириб, яллиғланишга қарши сезиларли таъсир кўрсатиши ва таъсир кучи жиҳатидан диклофенакка нисбатан афзалликларга эга эканлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Перовскиа ангустифолиа ва Салвиа сараwсчаниcа ўсимликларининг терпеноид ва фенол бирикмаларини тадқиқ қилиш асосида:
2023-2025-йилларда Ўсимлик моддалари кимёси институтининг Терпеноидлар ва фенол бирикмалари кимёси лабораториясида олиб борилган фундаментал тадқиқотлар доирасида нор-абиетан дитерпеноид пржевалскин Й-1 бирикмаларининг РТТ маълумотлари Буюк Британиянинг Кембридж марказий кристаллографик маълумотлар базасига киритилган (Тҳе Cамбридге Струcтурал Датабасе, ҳттпс://www.ccдc.cам.аc.ук/струcтурес/ рўйҳатига олинган ва CCДC 2425712 ҳамда ЭНОКУР ҳос ИД рақами берилган). Натижада, бу электрон дастурий таъминот ёрдамида базага киритилган ўхшаш моддаларнинг фазовий тузилишларини аниқлаш ва уларнинг фармакологик фаолликларини башорат қилиш имконини берган;
Перовскиа ангустифолиа ва Салвиа сараwсчаниcа ўсимликларининг кимёвий таркиби ҳамда биологик фаолликларидан Россия Федерациясининг Сургут Давлат Университетида 2023-2025-йилларда «Метагеномный анализ кишечного микробиома у пациентов с нейродегенеративными и сердечно-сосудистыми заболеваниями, современные стратегии воздействия экстрактами растительных полифенолов» мавзусида бажарилган № 2020-146-11 рақамли амалий лойиҳада ўсимлик полифенолларининг кардиопротектор фаолликларини баҳолашда фойдаланилган (Сургут Давлат Университетининг 2025-йил 11-сентябрдаги 03-01/154-сонли маълумотномаси). Натижада, диссертант томонидан баён қилинган илмий хулосалар ўсимликлар полифенолларининг кардиопротектор таъсири механизмларини асослашда ва уларнинг мембранотроп фаолликларини исботлашда фойдаланиш имконини берган.