Рахимов Хасанбой Комилжоновичнинг фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I.Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Ўзбекча матнлар сентимент анализи учун билимлар базасини яратишнинг лингвистик асослари” 10.00.11 – Тил назарияси. Амалий ва компютер лингвистикаси (Филология фанлари)
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: №B2024.2.PhD/Fil4930
Илмий раҳбар: Абдурахмонова Нилуфар Зайнобиддин қизи, филология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Андижон давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи: Наманган давлат университети, PhD.03/04.06.2020.Fil.76.04.
Расмий оппонентлар: Атабаев Нозим Бабажанович, филология фанлари доктори, профессор; Султонова Шоҳиста Муҳаммаджоновна филология фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Фарғона давлат университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: ўзбекча матнлар учун сентимент анализ билимлар базасини яратишнинг лингвистик асосларини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги: сентимент таҳлил йўналишидаги илмий тажрибалар ўзаро қиёсий ўрганилган ҳамда назарий методологик тамойилларини шакллантиришда матнлар корпуси асосида амалга ошириш мумкинлиги ёритиб берилган. Шунга кўра ўзбек тилидаги услубий ва семантик бўёқдорликка эга сўзларнинг алоҳида таснифланиши, қолаверса, уларнинг даражаланган семантикасига кўра ижобий, салбий ҳамда нейтрал каби турларга ажратилиши натижасида лингвистик база шакллантирилган бўлиб, лингвистик асослари таҳлил қилинган илмий тадқиқотлардан олинган хулосалар асосида далилланган;
сентимент таҳлил дастурий таъминоти учун алгоритмик ёндашувлар таҳлилга тортилиб, Наïве Баес, СВМ, ЛСТМ, БЕРТ каби тил моделларининг сентимент таҳлилда қўлланиш самарадорлиги солиштирилган. Шунингдек, трансформер моделлар энг юқори аниқлик ва Ф1-сcоре кўрсаткичларини бериши, қолаверса, ЛСТМ (Лонг Шорт-Терм Меморй) ва CНН-ЛСТМ моделларининг қўлланилиши матнларнинг контекстуал боғлиқлигини чуқурроқ таҳлил қилиш имкониятини яратиши илмий жиҳатдан очиб берилган;
ўзбек тили сентимент таҳлили учун корпус яратиш жараёнида ЁуТубе, Фаcебоок, Телеграм, Инстаграм, Тwиттер, ТикТок, Умма Лифе, Узум Маркет, Яндех, ОЛХ ва Зоодмалл каби платформаларда ишлатиладиган муносабатни ифодаловчи (ижобий ва салбий) лексик бирликлар йиғилиб, Гоогле формада респондентлар томонидан олиб борилган сўровнома орқали уларнинг координацион лексикографик базаси шакллантирилган ҳамда уларнинг амалий жиҳатдан дастурий таъминот учун база сифатида қўллаш имконияти асослаб берилган;
сентимент таҳлил маълумотлар базасини яратиш учун корпусга асосланган ёндашувнинг афзалликлари олиб борилган тажриба асосида асосланиб, матнларнинг эмоционал таҳлили, фикрларни чуқур тушуниш, табиий тилни қайта ишлаш механизмлари, рақамли таҳлил усуллари ҳамда матндан субектив маълумотларни аниқлаш ва таснифлаш жараёнлари учун самарали эканлиги назарий жиҳатдан ёритиб берилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Диссертацияда эришилган илмий натижалар қуйидаги ишларда жорийланган:
ижтимоий тармоқларда кенг қўлланадиган турли услубий ва семантик бўёқдорликка эга бўлган лексик бирликлар асосида махсус лугʻат яратилиб, ўзбек тилида сентимент анализ дастурий таъминоти учун лингвистик база сифатидаги аҳамияти далилланган. Шу билан бирга, сентимент таҳлил учун ижобий ва салбий бўёқдорликка эга бўлган сўзлардан иборат координацион лугʻат корпуси шакллантирилиб, унинг лингвистик ва статистик жиҳатдан чуқур аналитик таҳлилидан 2021-2023-йилларда бажарилган “Ўзбек тили миллий корпусини лойиҳалаш ва дастурий мажмуа ишлаб чиқиш” номидаги амалий лойиҳа доирасида фойдаланилган (Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университети Самарқанд филиалининг 2025-йил 14-март 140/01-01-сонли маълумотномаси);
сентимент таҳлил учун ижобий ва салбий бўёқдорликка эга бўлган сўзлардан иборат координацион лугʻат корпуси шакллантирилиб, унинг лингвистик ва статистик жиҳатдан чуқур аналитик таҳлили амалга оширилган. Сентимент таҳлил базаси учун корпусга асосланган метод ёрдамида аниқланган лингвистик ресурсларнинг луғавий шакллари ва уларнинг матн семантикасидаги аҳамияти борасидаги мулоҳазалар илмий асосланган. Диссертациясидан олинган илмий натижалардан университетда 2021-2023-йилларда бажарилган “Янги авлод ўқув луғатлари ва уларнинг мобил иловаларини яратиш” мавзусидаги амалий лойиҳасини амалга оширишда фойдаланилган (Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университетининг 2025-йил 17-мартдаги 950/05-2-сонли маълумотномаси);
сентимент таҳлилига оид дунё тажрибаси тизимли равишда ўрганилиб, ўзбек тилининг ўзига хос лингвистик хусусиятларига мослаштирилган назарий жиҳатдан хосланиши ёритиб берилган. Ижтимоий тармоқларда кенг қўлланадиган турли услубий ва семантик бўёқдорликка эга бўлган лексик бирликлар асосида махсус лугʻат яратилиб, ўзбек тилида сентимент таҳлили дастурий таъминоти учун лингвистик база сифатидаги аҳамияти очиб берилган. Диссертация таркибидаги тажрибаларга асосланган маълумотлардан келиб чиқиб берилган таклифлардан Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университетида 2023-2024-йиллар давомида бажарилган АЛ-7823051675 “Ижтимоий тармоқлардаги турли характерлик матнли маълумотларни аниқлаш ва мониторингини амалга амалга ошириш тизимини ишлаб чиқиш” мавзусидаги амалий лойиҳани бажаришда фойдаланилган (Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университети 2025-йил 1-апрел 1174/05-2-сонли маълумотномаси).
Натижада амалий лойиҳа доирасида тайёрланган лингвистик билимлар базасини яратиш ҳамда шу соҳага доир илмий мақолалар тайёрлашда назарий жиҳатдан қўшимча кўникмага эришилган.
