Балтаева Мухаббат Матназаровнанинг
диссертацияси ҳимоясисиз ихтиро патенти асосида 
фан доктори (DSc) илмий даражасини бериш бўйича эълон матни

I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Табиий ипак толали чиқиндилари асосида функсионал сорбентларнинг олиниши ва қўлланилиши”, 02.00.06 – ъЮқори молекуляр бирикмалар ̓ (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B20253DSc/K232.
Илмий маслаҳатчининг Ф.И.Ш., илмий даража ва унвони: Саримсаков Абдушкур Абдухалилович, техника фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Полимерлар кимёси ва физикаси институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи: ИК рақами: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Полимерлар кимёси ва физикаси институти, DSc.02/30.12.2019.K/FM/Т.36.01.
Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлигининг ихтирога патенти: “Табиий ипакдан кукун олиш усули” (№ИАП 7675); “Функсионал биологик фаол серицин маҳсулотларини, фиброин асосидаги гемо- ва энтеросорбентларни олиш усули” (№ИАП 06273); “Ўсимлик мойларини адсорбсион тозалаш усули”(№ИАП 8141).
Диссертация йўналиши: амалий ва назарий аҳамиятга молик.
II. Тақиқот мақсади: табиий ипак толали чиқиндиларидан ноанъанавий усулда фиброин асосли кўп функсияли сорбентлар олиш, уларнинг физик-кимёвий хоссаларини ўрганиш ва амалий қўлланилиш имкониятларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ипак саноати толали чиқиндилари асосида ўта юқори частотали нурлар таъсирида кислотали шароитда қисқа вақт юқори унум билан юқори сорбсион хоссага эга бўлган сорбентлар олиш усули яратилди ва ихтиро патенти олинди (Уз ИАП №7675, 2024 й.);
ипак саноати толали чиқиндилари асосида ўта юқори частотали нурлар таъсирида тиббиёт ва фармасефтика мақсадларига мўлжалланган юқори тозалик ва ғовакликка эга бўлган гемо- ва энтеросорбентлар олиш усули яратилди ва ихтиро патенти олинди (Уз ИАП №06273, 2020 й.);
ипак саноати толали чиқиндилари асосида ўта юқори частотали нурлар таъсирида ишқорий муҳитда гидролиз қилиш орқали ўсимлик мойлари таркибидаги органик ва ноорганик қўшимчалардан тозаловчи сорбентлар олиш усули яратилди ва ихтиро патенти олинди (Уз ИАП №8141, 2025 й.);
илк бор фиброин асосли сорбентларнинг спектрофотометрик усулда молекуляр массасини аниқлаш усули яратилди.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши: Табиий ипак толали чиқиндилари асосида функсионал сорбентлар олиниши ва қўлланилиши бўйича олинган илмий натижалар асосида: 
ипакнинг толали чиқиндиларидан олинган гидролизланган фиброин сорбенти “Урганч ёғ-мой” акциядорлик жамиятида пахта мойини тозалашда амалиётга жорий қилинган. (“Урганч ёғ-мой” АЖ нинг 2022 йил 12-декабрдаги  маълумотномаси). Натижада, толали чиқиндилари асосида олинган полифункционал сорбентлар билан тозаланган мой намуналарининг сифат кўрсатгичлари ошган, ранглилик даражаси қизил ранг тиниқлиги ва перекис сони камайган, юқори сифатли ва сақланиш муддати оширилган тозаланган пахта мойи ишлаб чиқариш имконини берган;
ипакнинг толали чиқиндиларидан олинган фиброин сорбенти “Кҳорезм Тех” МЧЖда пахта мойини тозалашда амалиётга жорий қилинган. (“Кҳорезм Тех” МЧЖ нинг 2025 йил 27-октябрдаги №275-сонли маълумотномаси). Натижада ушбу олинган полифункционал сорбентлар билан тозаланган ўсимлик мойининг сифат кўрсатгичлари яхшиланган, ранглилик даражаси камайган: юқори сифатли ва сақланиш муддати узайтиришга, мойни адсорбентдан ажратиш жараёнини соддалаштиришга имкон берган. Ўсимлик мойини тозалашда махаллий хом-ашё ипак толали чиқиндиларидан импорт ўрнини босувчи адсорбентни қўллаш иқтисодий самарадорликни оширган; 
ипак саноати толали чиқиндиларидан яратилган сорбентларнинг сорбсион хусусияти технологик жараёндан чиқувчи Нейтрал қуюқмаларнинг юқори қуйилиши (НҚЙҚ) дан металл ионларини тозалаш бўйича қўлланилиб, синовлар ўтказилган ва лабораторияда амалиётга жорий этилган. Сорбент наъмуналарини сифат кўрсатгичлари тадқиқ этилган (“Олмалиқ кон-металлургия комбинати” АЖ ИТИЧ ва ТЕМ нинг 2025 йил 21-ноябрдаги 1-25/42-00014-сонли маълумотномаси). Натижада металл ионларини сорбсиялаши ўрганилган ва ушбу сорбентларни чиқинди оқава сувлардаги металларни ажратиб олиш жараёнида амалиётга жорий этиш мақсадга мувофиқ деб топилган;
ипак саноати толали чиқиндиларидан яратилган сорбентларининг тажриба-синов намуналари технологик жараёнда сув тозалаш иншоати бўлимида оқава сувларни тахлил қилиш бўйича саноат оқава сувларини тозалашда қўлланилди ва амалиётга жорий этилган (“Урганч-Баҳмал” МЧЖ нинг 2025 йил 7-ноябрдаги маълумотномаси, Ўзбекистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши Вазирлигининг Хоразм вилояти бошқармасининг 2025 йил 11-ноябрдаги 03-02/4-333-сонли маълумотномаси). Натижада сорбент намуналарини чиқинди оқава сувлардаги металларни ажратиб олиш жараёнида амалиётга жорий этиш мақсадга мувофиқ деб топилган;
Ф-12.53-сонли “Полимер ташувчиларга иммобилланган реагентлар билан атроф-муҳит обектларидан экотоксикантларни фотометрик ва сорбсион фотометрик аниқлаш усулларини ишлаб чиқиш” мавзусидаги амалий лойиҳаси бажарилишида фойдаланилган (ЎзМУнинг 2025 йил 25 ноябридаги №04/11-28455-сонли маълумотномаси). Натижада фиброин намуналари иммобилловчи реагентларга сорбент сифатида амалиётга қўлланилиб, сорбент наъмуналарининг сифат кўрсатгичлари тадқиқ этилган;
АМ-ФЗ -2017102347 “Гидролизланган фиброин асосида нанометалл ушлаган бактерицид материаллар олиш усулини ўрганиш ва ўзлаштириш” (2017-2019 йй) мавзусидаги “Ёш олимларнинг академик ҳаракатчанлиги” лойиҳаси бажарилишида фойдаланилган (УрДУнинг 2025 йил 30-октябрдаги 06-04/01-11/6382-сонли маълумотномаси). Натижада фиброин толасининг витамин-Б12 ни сорбсиялаш хоссаси ўрганилиб, тиббиётда қўлланилиши мумкинлиги кўрсатилган;
“Продуcтион оф фибрион фром гемосорбенц усинг силк wасте” инновацион ғояси  Ўзбекистон ихтирочи аёллар маркази томонидан Корея ихтирочилар аёллар ассоциацияси (КWИА) ҳамкорлигида ташкил этилган Халқаро “Ихтирочи аёллар-2019” кўргазмасида иштирок қилган. (Ўзбекистон ихтирочи аёллар маркази ва Корея ихтирочилар аёллар ассоциацияси КWИАнинг  2019 йил 14-январидаги НО 2019-029-сонли сертификати). Натижада “Энг яхши инновациён ишланма” номинациясига эга бўлган;
Корея ихтирочи аёллар ассоциацияси КWИА томонидан Корея Интеллектуал мулк идораси КИПО ва Жаҳон интеллектуал мулк ташкилоти WИПО кўмагида Корея Республикасида 2023 йилнинг 20-22-июл кунлари КИНТЕХда 16-Корея халқаро аёллар ихтиролари кўргазмаси КИWИЕ – 2023 ва Корея халқаро аёллар ихтиролари форумида қатнашган. (Корея ихтирочи аёллар ассоциацияси (КWИА) президентининг 2023 йил 22-июлидаги НО 2023-170-сонли олтин медали учун сертификати). “Метҳод фор обтаининг фунcтионал биологиcаллй аcтиве сериcин продуcц анд фиброин - басед ҳемо - анд энтеросорбенц” №ИАП 06273 ихтиро патенти ишланмалари учун “Олтин медални” қўлга киритган;
Чармм22 куч майдони ҳисоблари ёрдамида гидролизланган фиброиндаги сорбланган кумуш, олтин ва мис ионларининг функционал гуруҳлар билан ўзаро таъсирини ўрганиш бўйича нашр қилинган “Студй оф тҳе интераcтион оф сорбед силвер, голд анд cоппер ионс wитҳ фунcтионал гроупс он ҳйдролйзед фиброин усинг Чармм22 форcе фиелд cалcулатионс” мавзусидаги мақоладаги маълумотлардан юқори импакт факторли (ИФ) 10 та журналларда янги материаллар яратиш ва уларнинг физик-кимёвий таҳлили учун фойдаланилган (Чемиcал Ревиеw анд Леттерс, - 2025, В8 (3), Сcопус, ИФ=3,5; Трендс ин Сcиенcес, -2025, 22(7), Сcопус, ИФ=1,8; Жоурнал оф Пҳйсиcал Студиес-2025, 29(1), Сcопус, ИФ=1,0; Жоурнал оф Сулфур Чемистрй -2025, 46(2), Сcопус, ИФ=3,9; Cомпутатионал анд Тҳеоретиcал Чемистрй, - 2025, 1243 (114976), Сcопус, ИФ= 4,7; Тҳеоретиcал Чемистрй Аccоунц, -2025, 7 (144), ИФ= 2.8; Жоурнал оф Молеcулар Моделинг,-2024, 30(11), Сcопус, ИФ=3,8; Наночемистрй Ресеарч, - 2024, 9 (3), Сcопус, ИФ= 1,5; Чемиcал Ревиеw анд Леттерс, - 2024, 7(3), Сcопус, ИФ=3,5; Жоурнал оф Пҳйсиcал Органиc Чемистрй, - 2022, 35(9), Сcопус, ИФ= 4,1). Натижада юқори сорбсион хоссага эга биосорбентлар синтезида боғланиш энергияларини баҳолаш имконини берган;
Спектрофотометрия ёрдамида табиий ипак фиброинидан олинган толали ва кукунсимон фиброиннинг молекуляр массасини аниқлаш бўйича нашр қилинган “Детерминатион оф тҳе молеcулар масс оф ҳйдролйзед фиброин обтаинед фром натурал силк фиброин бй спеcтропҳотометрй” мақоладаги усулдан юқори импакт факторли (ИФ) 1 та журналида 1 та китобда янги материаллар яратиш ва молекуляр масса аниқлаш учун фойдаланилган (Полймер Сcиенcе - Сериес А,- 2023, 65(3), ИФ=1,9; Натурал Фиберс: А Лоок фром а Ҳисториcал Перспеcтиве, Чаптер 1, CРC Пресс, 2024,  ДОИ: 10.1201/9781003459774-1). Натижада ипак фиброини асосли материалларнинг молекуляр массасини аниқлашнинг аниқ ва тежамкор усули яратилган. 

Yangiliklarga obuna bo‘lish