Яхшимуратов Муроджон Ражапбой ўғли
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I.Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармоғи): “Кобалт(ИИ), никел(ИИ) ва мис(ИИ) формиатларининг м-крезоксиацетатлари билан координацион бирикмалари синтези, тузилиши ҳамда хоссалари”, 02.00.01 - Ноорганик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.2.PhD/K618.
Илмий раҳбар: Ҳасанов Шодлик Бекпўлатович, кимё фанлари номзоди, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Абу Райҳон Беруний номидаги Урганч давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, DSc.03/30.12.2019.K.01.03.
Расмий оппонентлар: Рафиков Адхам Салимович, кимё фанлари доктори, профессор; Раззоқова Сурайё Раззоқовна, PhD, доцент.
Етакчи ташкилот: ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: с, д-металл м-крезоксиацетатларининг кобалт(ИИ), никел(ИИ) ва мис(ИИ) формиатлари билан координасион бирикмалари синтези, тузилиши ҳамда хоссаларини тадқиқ қилишдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
квант-кимёвий усуллар ёрдамида координацион бирикмаларнинг геометрик ва энергетик параметрлари, атомлардаги зарядларнинг тақсимоти, геометрияси ҳамда реаксион қобилиятидан келиб чиқиб оптимал шароити [Ни(Ф)2]:[МКА)4Зн2] 1:2 нисбатда координацион сони 6 га тенг бўлган бирикмада электрон энергияси қиймати -358,49 кЖ/мол эканлиги назарий ҳисоблашлар ёрдамида аниқланган;
илк бор натрий, калий, калсий, барий, рух, хром(ИИ) ва марганес(ИИ) метакрезоксиацетатлар билан, Cо(ИИ), Ни(ИИ) ва Cу(ИИ) формиатлари асосида 18 та янги анион, нейтрал координацион бирикмалари 76,8-83 % гача унум билан синтез қилинган;
синтез қилинган комплекс бирикмаларнинг ИҚ- спектрда Ни-О қисқа тўлқин узунликларининг 688-642 см-1 соҳаларида силжиши кузатилиши м-крезоксиацетат ас(C=О-) - с(C=О-) = 203см-1 ушбу қиймат металл атом билан монодентат богʻ ҳосил бўлишини англатади, ҳамда ЭПР спектроскопия усули билан турли электрон тузилишли Cр+2(3д4), Мн+2(3д5), Cо2+(3д7), Cу2+(3д9) парамагнит металл ионларининг гомо ва аралаш лигандли комплекслари тузилиши, магнетокимёвий хоссалари марказий ионлар электрон конфигурацияси, лиганд табиатига боғлиқлиги исботланган;
илк бор [Cо(Ф)2(МКА)4Зн2(Ҳ2О)4] ва Cу(Ф)2(МКА)4Мн2]•4Ҳ2О поликристаллар синтез қилинганлиги рентгенфазавий таҳлил дифрактограмма асосида ФуллПроф дастурида қайта ишлаш ёрдамида комплекс бирикмаларнинг кристалл тузилиши исботланган;
синтез қилинган [Cо(Ф)2(МКА)4Зн2(Ҳ2О)4] комплекс бирикмасининг Индигофера ўсимлигининг ташқи муҳитнинг зарарли таъсирларига бардошлилигини оширишда, Cа2[Cу(Ф)2(МКА)4]4Ҳ2О комплекс бирикмаси эса шолининг ривожланиши, рўвакдаги донлар сони ва бўйи назоратга нисбатан юқорилиги аниқланиб, ўсимликда замбуруғлар келтириб чиқарадиган пирикуляриоз ва бошқа касалликларга иммуномодулятор хоссаси юқорилиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Синтез қилинган [Cо(Ф)2(МКА)4Зн2(Ҳ2О)4] комплекс бирикма Индигофера ўсимлигига иммуномодулятор сифатида, Урганч давлат университетида 2022-2024-йилларда бажарилган ИЛ-402104238 “Индигофера (Индигофера тинcториа Л.) ўсимлигини етиштириш агротехнологиясини ишлаб чиқиш” (Олий таʼлим, фан ва инновациялар вазирлигининг 2024-йил 2-июлдаги 4/17-4/4-11227-сон малумотномаси) лойиҳасида қўлланилган. Натижада индигофера тарқалган ҳудудларнинг тупроқ унумдорлигини ошириш учун таркибидаги минерал тузлар миқдорини таҳлил қилиш имкони берди;
Cа2[Cу(Ф)2(МКА)4]4Ҳ2О комплекс бирикма шоли ўсимлигига иммуномодулятор сифатида қўлланилди. (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги Қишлоқ хўжалигида билим ва инновациялар миллий марказининг 2024-йил 29-мартдаги 05/01-05/02-05/04-04-116-сон малумотномаси). Натижада шолининг ривожланиши, рўвакдаги донлар сони ва бўйи назоратга нисбатан юқорилиги аниқланди ҳамда ўсимликда замбуруғлар келтириб чиқарадиган пирикуляриоз ва бошқа касалликларга чалиниш ҳолатлари кузатилмади. Шолининг униб чиқиши, ривожланиши, ҳосилдорлиги назорат вариантига қараганда комплекс модда билан ишланганда гектарига 5-6 сентнерга ошганлиги исботланди.