Рустамов Атхам Ахматовичнинг
Фан доктори (DSс)диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Homoptera биоэкологияси, сабзавот агробиоценозида сўрувчи зараркунандалар сонини бошқариш усуллари”, 06.01.09 – Ўсимликларни ҳимоя қилиш (қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.2.DSc/Qx316.
Илмий маслаҳатчи: Анорбаев Азимжон Раимқулович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат аграр университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехнологиялари илмий-тадқиқот институти, DSc.05/30.12.2019.Qx.42.01.
Расмий оппонентлар: Эшчанов Баҳодир Рўзимбоевич, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, доцент; Шамуратова Нагима Генжемуратовна, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор; Маматов Камол Шавқиевич, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, катта илмий ходим.
Етакчи ташкилот: Андижон қишлоқ  хўжалиги ва агротехнологиялар институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади сабзавот агробиоценозида учрайдиган Homoptera туркуми вакиллари биоэкологияси, тарқалиши ва ДНК идентификaциялаш ва тадқиқ этиш. Уларнинг популяция сонини бошқаришда, энтомофаглар ўрнини баҳолаш. Сабзавот агробиоценозида учрайдиган сўрувчи зараркунандалар сонини бошқаришда энтомофаглар, микробиопрепаратлар ва инсектицидларни уйғунлашган қарши кураш тизимини такомиллаштиришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
сабзавот агробиоценозида Homoptera туркуми вакилларининг сўрувчи зараркунандаларнинг қуйидаги Aleurodinea ва Aphidinea кенжа туркумлари ҳамда Cicadellidae ва Cixiidae оила вакилларининг 33 та турлари турли даражаларда учраши, тарқалиш ареаллари, экин турлари бўйича фитофаглик хусусиятлари, ривожланиш босқичлари, турли популяциялари зичлиги аниқланган;
сабзавот агробиоценозида учрайдиган Aphididae оиласига мансуб 15 та турдаги ўсимлик ширалари сабзавот ва бошқа турдаги экинлардаги озуқа занжири аниқланган;
илк бор сабзавот агробиоценозида учрайдиган Aphididae оиласига мансуб, морфологик жиҳатдан бир-бирига яқин Aphis gossypii ва Aphis craccivora турларнинг ДНК идентификaцияланган;
сабзавот агробиоценозида сўрувчи зараркунандаларнинг қуйидаги Chrysopidae оиласига мансуб 22 та, Syrphidae оиласига мансуб 8 та ва Aphidiidae оиласига мансуб 11 та энтомофаг турлари турли даражаларда учраши аниқланган;
оққанот зараркунандасининг Encarsia farmosa паразит энтомофагини лаборатория шароитида кўпайтириш, сақлаш ва қўллаш технологиялари ишлаб чиқилган;
шира зараркунандасининг йиртқич энтомофагларидан Scaeva pyrastri турини биолаборатория шароитида кўпайтириш, сақлаш ва қўллаш технологиялари ишлаб чиқилган;
сабзавот агробиоценозда сўрувчи зараркунандаларни сонини бошқаришда қўлланиладиган йиртқич энтомофаг Chrysopa carnea турини лабораторияларда кўпайтириш такомиллаштирилган ва зараркунандаларга қарши самарадорлиги аниқланган;
сабзавот агробиоценозида сўрувчи зараркунандаларга қарши уйғунлашган кураш тизими ишлаб чиқилган, хўжалик ва иқтисодий самарадорлигини аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Homoptera биоэкологияси, сабзавот агробиоценозида сўрувчи зараркунандалар сонини бошқариш усуллари бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари асосида:
сабзавот экинлари етиштирадиган фермер хўжаликлар учун “Сабзавот агробиоценозида Aphididae биоэкологияси ва уларга қарши кураш чоралари” номли тавсиянома тасдиқланган (Қишлоқ хўжалигида билим ва инновaциялар Миллий марказининг 2025 йил 10 майдаги 05/06-04-230-сонли маълумотномаси). Натижада ушбу тавсиянома сабзавот экинларини етиштиришга ихтисослашган фермер хўжаликларида қўлланма сифатида хизмат қилмоқда;
молекуляр идентификaция қилинган A.gossypi ва A.craccivora турлари фарқининг натижалари халқаро “Insect Genbank” платформасига жойлаштирилган (Қишлоқ хўжалигида билим ва инновaциялар Миллий марказининг 2025 йил 10 майдаги 05/06-04-230-сонли маълумотномаси). Натижада ушбу икки турнинг аниқ молекуляр идентификaциялаган маълумотларидан бутун жаҳондаги соҳага оид талабалар, изланувчилар ва мутахассислар томонидан фойдаланиш имконияти яратилган;
олтинкўз энтомофаги Chrysopa carnea турини лабораторияларда кўпайтиришда яратилган, номли инновaцион линияларини Сирдарё вилояти Сардоба туманидаги “Сардоба универсал кластери МЧЖ” га ҳамда Тошкент вилояти Бўка туманидаги “Темур” фермер хўжалигида 100 гектарда жорий қилинган (Қишлоқ хўжалигида билим ва инновaциялар Миллий марказининг 2025 йил 10 майдаги 05/06-04-230-сонли маълумотномаси). Натижада олтинкўз энтомофагини нафақат биолабораторияда балки кластер, фермер хўжаликлари ҳам энтомофагларни сифатли кўпайтириш имконияти яратилган;
помидор экинига зарар келтираётган шира, оққанот ва цикада каби сўрувчи зараркунандаларига қарши инновaцион линиясида кўпайтирилган Chrysopa carnea тури имагосини гуллаш, шоналаш ва мева тугиш даврларида, ҳамда карам экинидаги шира, оққанот ва цикада зараркунандаларига қарши вигитатив даврида қўллаш Сирдарё вилояти Сардоба туманидаги “Сардоба универсал кластери МЧЖ” нинг помидор ва карам экинлари майдонда жами 37 гектарга жорий этилган (Қишлоқ хўжалигида билим ва инновaциялар Миллий марказининг 2025 йил 10 майдаги 05/06-04-230-сонли маълумотномаси). Натижада шира, оққанот ва цикада каби сўрувчи зараркунандаларига қарши 86,8% биологик самарадорликка эришилган;
помидор экинига зарар келтираётган шира сўрувчи зараркунандаларига қарши, биолабораторияда кўпайтирилган Syrphidae оиласига мансуб йиртқич энтомофаглардан Scaeva pyrastri турини ўсув даврида қўллаш Сирдарё вилояти Сардоба туманидаги “Сардоба универсал кластери МЧЖ” нинг помидор ва карам экинларининг жами 42 гектар ҳамда Тошкент вилояти Бўка туманидаги “Темур” фермер хўжалиги сабзавот экин майдонларида жами 20,3 гектар майдонга жорий қилинган (Қишлоқ хўжалигида билим ва инновaциялар Миллий марказининг 2025 йил 10 майдаги 05/06-04-230-сонли маълумотномаси). Натижада Aphididae оиласи вакиллари зараркунандаларига қарши қўллаш орқали 88,4 % биологик самарадорликка эришилган;
карам экинида оққанот зараркунандасини сонини бошқаришда биолабораторияларда кўпайтирилган энкарзия энтомофагини қўллаш Сирдарё вилояти Сардоба туманидаги “Сардоба универсал кластери МЧЖ” нинг помидор ва карам экинларида жами 59 гектар ҳамда Тошкент вилояти Бўка туманидаги “Темур” фермер хўжалиги сабзавот экин майдонларида жами 26 гектарда жорий қилинган (Қишлоқ хўжалигида билим ва инновaциялар Миллий марказининг 2025 йил 10 майдаги 05/06-04-230-сонли маълумотномаси). Натижада оққанот зараркунандасига қарши энкарзия энтомофагини 1:5 нисбатларда қўлланилганда 21-куни 83,4 % биологик самарадорликка эришилган;
сабзавот агробиоценозида сўрувчи зараркунандалар сонини бошқаришда, инсектицидлар ва энтомофагларни интегрaция қилиш тизимини қўллаш Сирдарё вилояти Сардоба туманидаги “Сардоба универсал кластери МЧЖ” нинг помидор ва карам экинларининг жами 100 гектар ҳамда Тошкент вилояти Бўка туманидаги “Темур” фермер хўжалиги сабзавот экин майдонларида жами 34 гектар майдонга жорий қилинган (Қишлоқ хўжалигида билим ва инновaциялар Миллий марказининг 2025 йил 10 майдаги 05/06-04-230-сонли маълумотномаси). Натижада Александр 15% сус.к., Аваунт 15% сус.к., кимёвий препаратлари билан йиртқич энтомофагларни интегрaция қилиб помидорда 87,6%, бақлажонда 88,5%, карамда 86,7%, пиёзда 86,4%, қалампир экинида эса 83,8% биологик самарадорликга эришилган ва қўшимча 6,8-9,0 центнер ҳосил сақлаб қолинган.

Yangiliklarga obuna bo‘lish