Хошимханова Мухайё Абраловнанинг
фан доктори (DSc) диссертация ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Маҳаллий, саноат чиқиндилари, калий нитрати ва экстраксион фосфат кислотаси асосида суюқ ва донадор мураккаб ўғитлар олиш технологиясини ишлаб чиқиш», 02.00.13 – Ноорганик моддалар ва улар асосидаги материаллар технологияси (техника фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2025.1.DSc/Т883.
Илмий маслаҳатчи: Дехканов Зулфикахар Киргизбаевич, техника фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат техника университети Олмалиқ филиали.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат техника университети, DSc.03/13.06.2025.Т.106.04.
Расмий оппонентлар: Алимов Умарбек Кадирберганович, техника фанлари доктори, профессор; Курбаниязов Рашид Калбаевич, техника фанлари доктори, доцент; Арифджанова Камола Сайфуллаевна, техника фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Навоий давлат кончилик ва технологиялар университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: магнийли хомашёлардан хлорсиз калий нитрат олиш, маҳаллий ва саноат чиқиндиларини аммиакли селитрага қоъшиш орқали азот-калийли ва азот, фосфор ва калийли оъғитлар олиш ҳамда экстраксион фосфат кислотаси, калий нитрат ва карбамид асосида суюқ мураккаб азот, фосфор, калийли оъғитлар олиш технологияларини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
магний гидроксидни нитрат кислотаси билан парчалашнинг мақбул шароити топилиб кислотанинг концентрасияси 57%, меъёри 100%, ҳарорат 40оC ва 15 минут давомида парчаланиш даражаси 98,43% га этканлиги аниқланган;
магний гидроксидни нитрат кислотаси билан парчалаш жараёнининг кинетик константалари оʻрганилди ва реакция тезликлари константаларининг ҳароратга боғлиқлиги равишда тоʻғри чизиқли бо ълиб, 1/Т·103 қийматлари ортиши билан тоʻғри чизиқли камайиши илмий асосланган;
конверсия жараёнининг мақбул шароити Мг(НО3)2 : КCл = 1,1 : 1,0 нисбатда 85оC ҳароратда, 30 минут давомида, буғланиш даражаси 117оCда 20% га етганда, кристалланиш ҳарорати 20оC да 20 минут давомида амалга оширилганда конверсия даражаси 95,25%, унум 93% ва охирги маҳсулот тозалик даражаси 95,6% га эга эканлиги илмий асосланган;
маҳаллий кулларни аммиакли селитрага қоʻшишдаги АС : МК нинг мақбул оғирлик нисбатлари 100:3 ва 100:25 эканлиги аниқланиб, бунда НК-оʻғитининг мустаҳкамлиги “Тоза” НҲ4НО3 ва магнезиал қоʻшимчали АС га нисбатан кул минераллари турига боғлиқ равишда 1,4-1,7 ва 2,02-3,16 баробар ортганлиги аниқланган;
Т=20↔60℃ даги “қиздириш-совутиш” нинг 100 циклида “Тоза” НҲ4НО3 синган доналар сони 100 ва Магнезит-АС да – 85 ни ташкил этган боʻлса, бироқ АС : МК нинг барча намуналар доналарининг бардошлилиги (сингани) 12 дан 48 гача тенг эканлиги тажриба асосида исботланган:
трийнатрийфосфат чиқиндиси (ТНФЧ) ва маҳаллий кул (МК) асосида олинган НПК-мураккаб оъғитларнинг 100:3:3 ва 100:25:10 оралиқдаги нисбатлари мақбул шароит эканлиги аниқланган;
ювиб куйдирилган фосфоконсентратни ЭФК билан қайта ишлаш жараёнида кислота меъёри 20-50% оралиғида олинган боътқа таркибидаги П2О5умум.= 16,67% дан 19,26% гача ортиши ҳамда CаОумум.=43,04% дан 40,29% гача пасайиши тажрибалар ёрдамида исботланган. Калий нитрат, ЭФК ва фосфоконсентрат асосида олинган азот, фосфор ва калийли оъғитлар олишнинг материал оқими ҳисоблаб чиқилган, мақбул шароитлари ва олиниш технологиялари ишлаб чиқилган;
ЭФК нинг меъёри бир неча хил консентрацияларда калий нитрат ва азотли бирикмалар ёрдамида суюқ ҳолдаги мураккаб оъғит олинган, ҳамда Н: П2О5: К2О = 1: 1: 1 нисбатларда суюқ комплекс оъғит миқдоридаги озуқа моддаларнинг 30% коъпроғини оъз ичига олганлиги аниқланган;
хлорсиз калий нитрат, маҳаллий ва саноат чиқиндилари асосида донадор НК ва НПК-оʻғитлар олиш ҳамда ЭФК, калий нитрат, карбамид ва аммоний нитрат асосида суюқ НПК-оʻғитлар олиш технологиялари ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Магний гидоксидни нитрат кислотали парчалаб калий хлорид билан конверсиялашда хлорсиз калий нитратни ишлаб чиқаришга жалиб қилиш орқали тоъғридан-тоъғри мураккаб оъғитлар олиш технологиясини ишлаб чиқиш боъйича олинган илмий натижалари асосида:
магний нитратни калий хлориди билан конверсиялаб калий нитрат олиш технологияси “Деҳқонобод калий заводи” АЖ нинг “2026-2030 йилларда амалиётга жорий этиладиган истиқболли ишланмалари роъйхати”га киритилган (“Деҳқонобод калий заводи” АЖ нинг 2025 йил 31 январдаги 01-09/117 сон маълумотномаси). Натижада қишлоқ хоʻжалиги экинлари учун зарур боʻлган хлорсиз калий нитрат оъғитини олиш имконини беради;
магнийли хом ашёларни нитрат кислотали қайта ишлаш асосида магний нитрат олиш ва калий хлорид билан конверсия қилиш орқали калий нитрат олиш технологияси “Электрокимёзавод” ҚК АЖ нинг “2026-2028 йилларда амалиётга жорий этиладиган истиқболли ишланмалари роъйхати”га киритилган (“Электрокимёзавод” ҚК АЖ нинг 2025 йил 16 июндаги 66-сон маълумотномаси). Натижада азот ва калий тутган озуқа компонентига эга боълган калий нитрат оъғитини олиш имконини беради;
ювиб куйдирилган фосфоконсентратни кислотали қайта ишлаб, унга калий нитрат, аммоний нитрат ва карбамид таъсир эттириш орқали донадор мураккаб НПК-оъғит олиш “Сwиссагро” ҚК МЧж нинг “2026-2030 йилларда амалиётга жорий этиладиган истиқболли ишланмалари роъйхати”га киритилган (“Сwиссагро” ҚК МЧж нинг 2025 йил 19 майдаги 1/80-сон маълумотномаси). Фосфоконсентратга калий нитрат ва азотли компонентлар таъсир эттириш орқали мураккаб донадор НПК–оъғитлар олиш технологияси “Электрокимёзавод” ҚК АЖ нинг “2026-2028 йилларда амалиётга жорий этиладиган истиқболли ишланмалари роъйхати”га киритилган (“Электрокимёзавод” ҚК АЖ нинг 2025 йил 16 июндаги 66-сон маълумотномаси). Натижада донадор ҳолдаги азот-фосфор-калий тутган мураккаб НПК–оъғитлар олиш имконини беради;
экстраксион фосфат кислотаси, калий нитрат, азотли компонентлар асосида мураккаб суюқ НПК-оъғит олиш технологияси “Сwиссагро” ҚК МЧж нинг “2026-2030 йилларда амалиётга жорий этиладиган истиқболли ишланмалари роъйхати”га киритилган (“Сwиссагро” ҚК МЧж нинг 2025 йил 19 майдаги 1/80-сон маълумотномаси). Натижада суюқ ҳолдаги азот-фосфор-калий тутган мураккаб НПК–оъғитлар олиш имкон беради;
маҳаллий куллар, саноатда трийнатрийфосфат чиқиндиси ва аммиакли селитра суюқланмаси асосида донадор НК ва НПК-оъғит олиш технологияси “Сwиссагро” ҚК МЧж нинг “2026-2030 йилларда амалиётга жорий этиладиган истиқболли ишланмалари роъйхати”га киритилган (“Сwиссагро” ҚК МЧж нинг 2025 йил 19 майдаги 1/80-сон маълумотномаси). Натижада донадор азот-калийли ва азот-фосфор-калийли оъғитлар олиш имконни беради.
экстраксион фосфат кислотаси, калий нитрат, азотли компонентлар асосида суюқ НПК-оъғитлар олиш технологияси “Электрокимёзавод” ҚК АЖ нинг “2026-2028 йилларда амалиётга жорий этиладиган истиқболли ишланмалари роъйхати”га киритилган (“Электрокимёзавод” ҚК АЖ нинг 2025 йил 16 июндаги 66-сон маълумотномаси). Натижада суюқ азот-фосфор-калий тутган мураккаб НПК–оъғитлар олиш имконни беради.