Wаили Аиҳемидингнинг
диссертация ҳимоясисиз чоп этилган мақолалар асосида
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Функсионал озиқ-овқат ва дори воситаларини ишлаб чиқиш учун ҳайвон ва ўсимлик пептидларининг тузилиши ва биологик фаоллиги», 02.00.10 - Биоорганик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2025.4.DSc/К240.
Илмий маслаҳатчи: Салихов Шавкат Исмаилович, биология фанлари доктори, профессор, академик.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Биоорганик кимё институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассасалар номи, ИК рақами: Биоорганик кимё институти., DSc.02/30.12.2019.К/B.37.01.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: зира уруғлари, нўхат ниҳоллари, суяк илиги (мол, туя, от ва қўй), туя сути, чаён оқсиллари, ипак серицини, қўзичоқлар ва буғуларнинг ширдони оқсилларидан пептидларни ажратиб олиш, тозалаш ва структуравий тавсифлаш, уларнинг функционал озиқ-овқат, нутрасевтик воситалар ва биотиббий материалларни ишлаб чиқаришдаги потенциал биологик фаоллигини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
биринчи марта турли манбалардан (Cуминум cйминум уруғлари, Баcтриан туя сути, чаён гидролизатлари, Cиcер ариетинум Л. ўсимталари) ажратиб олинган янги биоактив пептидлар асосида дориларга чидамли Cандида албиcансга замбуруғга қатши пептид (АКК8) топилган ва тавсифланган;
тўртта уй ҳайвонлари турида антибактериал/антиоксидант фаолликка эга суяк илиги оқсиллари, қўзи ширдонида CОХ-2 ни ингибирловчи гликопротеинлар, Cервус элапҳус ширдонидан гиалуронидазани ингибирловчи оқсил аниқланган ва илк бор бақадан антиоксидант ҳусусиятли оқсилни экстракциялаш усули такомиллаштирилган;
ипак серицинни флавоноидлар/феноллар билан ковалент конъюгация қилиш орқали юқори ялигланишга қарши ва эмулсификация қилувчи хусусиятларга эга конъюгатлар олинган;
асосий биоактив оқсиллар учун инновацион ажратиш методологиялари, янги пептидлар/гликопротеинлар учун тозалаш протоколлари ишлаб чиқилган ва чаён (Бутҳус мартенсии Карсч) дан оқсил ажратиб олиш схематик такомиллаштирилга;
биринчи бўлиб қўзи ва қизил буғу (Cервус элапҳус) ширдоннинг оқсил ресурслари тизимли равишда ўрганилган ва ажратилган оқсилларнинг биоактив салоҳияти аниқланган;
хроматографик, спектроскопик, компютер таҳлили ва биокимёвий ёндашувларни бирлаштириш орқали яллиғланишга, ўсимтага қарши ва гиалуронидазани ингибирловчи фаолликка эга янги функционал оқсиллар ажратиб олинган ва ма'лумотлар базаларида қайд этилмаган антиоксидант пептидлар (масалан, САПҲП-А, САПҲП-Б, ЛПТЕТЛҲ, ИЕЕДЛЕР) аниқланган;
ажратиб олинган бирикмаларнинг молекуляр структуравий кўрсатгичлари (молекуляр оғирлик, гидрофоблик, аминокислоталар таркиби) ва антиоксидантлик ҳамда металл хелатлаш фаоллиги ўртасидаги боғлиқлик аниқланган;
ҳайвонлар/ўсимликлардан олинган оқсилларнинг структура-функсия муносабатларига оид янги тушунчалар ҳамда табиий ресурслардан биологик фаол оқсиллар ва пептидлардан самарали фойдаланиш учун янги назарий ва амалий асослар ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Антибактериал, антиоксидант ва яллиғланишга қарши та'сирга эга бўлган доривор ўсимликлар ва ҳайвонларнинг биоактив пептидларининг илмий натижалари ва пептидларнинг дизайни асосида:
нўхатдан пептидларини ажратиб олиш ва уларни қўллаш усули ишлаб чқилган ҳамда ушбу усулга Хитой Халқ Республикасининг ихтиро патенти олинган (ЗЛ201510191380.6.). Натижада, ушбу усулда ажратиб олинган пептидлардан функсионал озиқ-овқатлардаги озод радикалларни сўндиришда фойдаланиш имконини берган;
туя сутидан антиоксидант пептидларни ажратиб олиш ва уларни қўллаш усули ишлаб чқилиб унга Хитой Халқ Республикасининг ихтиро патенти олинган (ЗЛ201811122673.9.) Натижада, ушбу пептидлар функционал озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқишда антиоксидант/эркин радикалларни ё'қ қилувчи восита сифатида қоллаш имконини берган;
гиалуронидаза ингибитори фаоллигига эга Тяншан қизил кийик абомасум гликопротеинларини ажратиб олиш усули ишлаб чиқилиб унга Хитой Халқ Республикасининг ихтиро патенти олинган (ЗЛ202111360384.4.) Натижада, қизил кийик абомасум гастрит ва шунги каби бошқа хасталикларни даволаш имконини берган;
тадқиқот натижалари 100 ортиқ юқори импакт факторли халқаро илмий журналларда иқтибос қилинган: Жоурнал оф нанобиотечнологй (ИФ 12.6), ЛWТ-фоод сcиенcе анд течнологй (6.6), Пҳйтотҳерапй ресеарч (ИФ 6.3), Фоод биосcиенcе (ИФ 5.9), Нутриенц (ИФ 5.0), Молеcулес (ИФ 4.6), Сcиентифиc репорц (ИФ 3.9), Жоурнал оф фоод сcиенcе (ИФ 3.4), Жоурнал оф фоод сcиенcе анд течнологй-мйсоре (3.3), Жоурнал оф фоод меасуремент анд чараcтеризатион (ИФ 3.3), Фронтиерс ин сустаинабле фоод сйстемс (ИФ 3.1), Жоурнал оф фоод қуалитй (ИФ 2.9), Жоурнал оф сепаратион сcиенcе (ИФ 2.8), Cуррент миcробиологй (ИФ 2.6), Интернатионал жоурнал оф пептиде ресеарч анд тҳерапеутиcс (ИФ 2.4), Биотечнологй леттерс (ИФ 2.1). Ушбу натижалар табиий манбалардан оқсил ва пептид табиатли бирикмаларни ажратиб олиш, тузилишини аниқлаш ва биологиc фаолликларини аниқлаш имконини берган.