Payg‘amova Mahliyo Ilxomjonovnaning
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar. Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan tarmog‘i nomi): «Oqova suvlar tarkibidagi organik birikmalarni tozalash uchun o‘simlik biomassasi asosida uglerodli adsorbentlar olish texnologiyasi», 02.00.11 – Kolloid va membrana kimyosi (kimyo fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2024.4.PhD/K901.
Ilmiy rahbar: Ochilov G‘olibjon Mamayunusovich, kimyo fanlari doktori, professor. 
Dissertatsiya bajarilgan muassasalar nomi: Qo‘qon davlat universiteti
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Qo‘qon davlat universiteti, PhD.03/08.05.2025.K/T.130.04.
Rasmiy opponentlar: Abdikamalova Aziza Baxtiyarovna, kimyo fanlari doktori, professor; Eshmetov Izzat Do‘simbatovich, texnika fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Toshkent kimyo-texnologiya instituti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik. 
II. Tadqiqotning maqsadi: o‘simlik biomassasi asosida termik va kimyoviy faollashtirishgan ko‘mir adsorbentlar olish, olingan adsorbentlarning struktur tuzilishi, fizik- kimyoviy va adsorbsion xususiyatlarini aniqlashdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
daraxt biomassasi asosida 800 °C da termik faollashtirish natijasida FTOK namunalarida uglerod miqdorining 77,72 % dan 92,71 % ga ortishi, kislorod miqdori esa 14,53 % dan 3,78 % gacha kamayishi hamda kalsiyga boy aralashmalar 6,85 % dan 2,02 % gacha sezilarli darajada kamayishi, bu esa ≤4,5 nm diametrdagi tarmoqlangan tor yoriqlardan tashkil topgan g‘ovakli strukturali morfologik tuzilmadan tashkil topishi aniqlangan;
FTIR tahlillari asosida termik-kimyoviy faollashtirish jarayonida namunalar sirt yuzasida –OH, –C=O kabi guruhlariga boy funksional adsorbsion faol markazlar shakllanishi ko‘rsatib berildi, bu adsorbentlarning organik ifloslantiruvchi moddalar bilan selektiv adsorbsiyasini ta’minlash uchun muhim omil sifatida ilmiy asoslangan;
FTEK va FTOK ko‘mir namunalari 400–900 °C harorat oralig‘ida termik faollashtirilganda, ularning azot bo‘yicha adsorbsiyasi mos ravishda 125,8 va 128,1 sm3/g STP dan 239,5–248,2 sm3/g STP ga ortib, bu esa mikrog‘ovaklarning shakllanishi va adsorbsion markazlarning miqdorini ortishi natijasi ekanligi ilmiy asoslangan;
KOH bilan 800 °C haroratda kimyoviy faollashtirish natijasida olingan ko‘mir namunalarining azot adsorbsiyasi I tip izotermasi H4 tipdagi gisterezis asosida shakllanadi, bunda KOH bilan faollantirish tor yoriqli mikrog‘ovaklarning (R≈ 22-30 Å) va hajman kattaroq g‘ovakli kanallar hamda yoriqlarning shakllanishiga olib keladi, bu mikrog‘ovaklar hajmining termik faollantirilgan namunalarga nisbatan olti baravar ortishi (Va≈1,2 sm³/g gacha) va nisbiy yuzasining etti barobar (S=1015 m²/g gacha) ortishi aniqlangan;
FTEK va FTOK turidagi ko‘mirlarning 800 °C da ishqor bilan faollashtirish benzol molekulalariga nisbatan sorbsion sig‘imini 800oC da termik faollashtirilgan namunalarga qaraganda 45–50 % ga oshirgan, bundan qo‘shimcha mikrog‘ovaklarning hosil bo‘lishi va tarkibida adsorbsion markazlar miqdori ortganligi bilan bog‘liqligi isbotlangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Termik va kimyoviy faollashtirilgan uglerodli adsorbentlar olish bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
organik birikmalarning faollashtirilgan ko‘mirlarga adsorbsiyasi haqidagi ma’lumotlar va xulosalar “Kimyo” yoʻnalishi bakalavr bosqichi talabalari uchun mo‘ljallangan “Kolloid kimyo” nomli darslikning mazmunida o‘z aksini topgan (Sertifikat №951493). Natijada, bu oliy ta’lim muassasalari bakalavr talabalarining o‘simlik biomassasini fizik va kimyoviy usullarda faollashtirish, adsorbentlardagi organik va noorganik birikmalar adsorbsiyalash mexanizmlari bo‘yicha bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirish imkonini beradi;
termik va kimyoviy faollashtirilgan uglerodli materiallarni adsorbsion tozalash usuli Gazli neft va gaz qazib chiqarish boshqarmasida amaliyotga joriy etilgan (“Gazli neft va gaz qazib chiqarish boshqarmasi”ning 2025 yil 3 oktyabrdagi 01/6-953 sonli ma’lumotnomasi asosida). Natijada, oqova suvlardagi suvda erigan uglevodorodlarni termik faollantirilgan adsorbent namunalari 72 % ga, kimyoviy faollantirilgan namunalari 97 % ga tozalagan hamda mineral aralashmalar, xususan natriy, kaliy, kalsiy, magniy, xloridlar, sulfatlar, gidrokarbonat, temir (III) va quruq qoldiqlar miqdorini 4-5 marta kamaytirish imkonini bergan.