Адинаева Дилноза Қурбонали қизи
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I.Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармоғи): “Айрим нодир металл ионларини донадор ионитлар ёрдамида сорбсиялашнинг физик-кимёвий жиҳатлари”, 02.00.04 – Физик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2025.1.PhD/К925.
Илмий раҳбар: Акбаров Ҳамдам Икромович, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университетида бажарган.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, DSc03/30.12.2019.К.01.03.
Расмий оппонентлар: Бекчанов Даврон Жумазарович, кимё фанлари доктори, профессор; Сидиков Абдужалол, кимё фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади айрим нодир металл ионларини донадор ионитлар ёрдамида сорбсиялашнинг физик-кимёвий жиҳатларини тадқиқ қилишдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
акрилонитрилнинг дивинилбензол (АН-ДВБ) билан сополимерини моно-, ди- ва триетаноламин (МЕА, ДЕА, ТЕА) билан кимёвий модификациялаш орқали мақсадли равишда киритилган амидиногидроксиетил функсионал гуруҳларга эга бўлган, ион алмашинуви ва металл ионларининг координацион боғланишини комбинацияланган механизмини таъминлайдиган донадор анионитлар синтез қилинган.
модификацияланган сорбентларда Ла³⁺ ва WО₄²⁻ ионлар сорбсиясининг кинетик, мувозанат ва термодинамик қонуниятлари аниқланган, жумладан: МЕА ва ТЕА сорбентлари учун мувозанат 2000-3000 дақиқа давомида 1,0 Н ва 400C шароитда максимал сорбсия сиғим 191,6-209,7 мг/г га тенглиги псевдо иккинчи тартибли моделлар орқали тавсифланган.
WО₄²⁻ учун Сипс моделига мувофиқ кооператив сорбсия (н < 1) ∆Ҳ° +108,84 кЖ/мол ва дС° +163,4 Ж/(мол К) га етадиган ўзига хос энергия режимлари ҳисобланган.
модификация даражаси, микроғоваклик, сирт морфологияси ва сорбсия самарадорлиги ўртасида тўғридан-тўғри боғлиқлик ИҚ, Раман, ХРД, БЕТ, СЕМ ва ТГА/ДСК усулларидан фойдаланган ҳолда структура ва сорбсион фаолликни корреляцион таҳлил қилиш ёндашуви ишлаб чиқилган.
битта макромолекуляр матрица доирасида аминли модификаторларнинг уч тури тизимли таққосланиб, уларнинг сорбсион фаоллиги ва сорбсия энергияси бўйича босқичлари аниқланган. Бунда ТЕА > ДЕА > МЕА қаторида сорбсия сиғим ва селективликни шакллантиришда мултикоординацион ва гидрофил омилларнинг таъсири хулоса қилинган.
АН-ДВБ-ТЕА асосидаги сорбент юқори ҳароратда Ла3+ иони учун максимал сорбсион сиғими 500 мг/г га тенг эканлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ион алмашиниш ва комплекс ҳосил қилувчи хусусиятларга эга бўлган янги донадор анионитларни синтез қилиш бўйича илмий натижаларга асосланиб:
янги донадор анионит АН-ДВБ-ТЕА “Шуртан нефт ва газ қазиб чиқариш бошқармаси” “2026-2027-йилларда амалга ошириш учун истиқболли ишланмалар рўйхати”га киритилган (Шо'ртан нефт ва газ қазиб чиқариш бошқармаси 2025 йил 2 октябрдаги ВП 25-сонли маълумотномаси, ЭД-3449). Жорий қилиш натижасида оқова суви таркибида Cу2+, Пб2+, Cр3+ - ионлари консентрацияси дастлабки 10.0, 15.0 ва 5.0 мг/л дан мос равишда 0.3, 0.5 ва 0.4 мг/л гача камайганлиги аниқланган.
донадор сорбентни қўллаш орқали ўтказилган тадқиқот натижаларига кўра сувли эритмалардан Cд²⁺ ва Пб²⁺– ионлари сорбсиялаш қобиляти аниқланди. Донадор сорбентга асосланган оқова сувларни тозалаш қурилмаси яратилди. Яратилган донадор сорбент асосидаги қурилма “Навоий кон-металлургия комбинати” (2025 йил 8 октябрдаги № 02-07/02/10452) ишлаш заводидан чиқаётган оқава сувларни Cд²⁺ ва Пб²⁺– ионларидан тозалаш учун жорий қилинган. Натижада оқова суви таркибида Cд²⁺ ва Пб²⁺– ионлари консентрацияси дастлабки 10,0 ва 15,0 мг/л дан мос равишда 0,003 ва 0,01 мг/л гача камайганлиги аниқланган.
