Мамасалиев Улуғбек Махамматовичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Н-суксинил хитозан Бомбйх мори ва унинг металлокомплексларининг синтези, тузилиши ҳамда инсектицидлик хоссалари”, 02.00.06 – Юқори молекуляр бирикмалар (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.2.PhD/К773.
Илмий раҳбар: Воҳидова Ноира Раҳимовна, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Полимерлар кимёси ва физикаси институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи: ИК рақами: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Полимерлар кимёси ва физикаси институти, DSc.02/30.12.2019.К/FM/Т.36.01.
Расмий оппанентлар: Мухамедиев Мухторжон Ганиевич, кимё фанлари доктори, профессор; Йоълдошов Шерзод Абдуллаевич, кимё фанлари доктори, катта илмий ходим.
Етакчи ташкилот: Бухоро давлат университети.
Диссертация йўналиши: амалий ва назарий аҳамиятга молик.
II. Тақиқот мақсади. Бомбйх мори хитозани асосида хитозан суксинат, Н-суксинилхитозан ва унинг Cо2+ ионлари билан полимерметаллокомплексларини олиш, уларнинг структураси, физик-кимёвий ва инсектицидлик хоссаларини ўрганишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор ДМСО ва сувли эритмаларда синтез шароитларини бошқариб, Бомбйх мори хитозанининг суксинат ангидриди ва қаҳрабо кислотаси билан ўзаро кимёвий таъсирлашувини ўрганиш асосида тегишлича сувда эрувчан Н-СХЗ ва ХЗС олиш методикалари ишлаб чиқилган;
синтез шароитлари (хитозаннинг молекуляр массаси ва деацетилланиш даражаси, эритма консентрацияси, пҲ қиймати, эритувчининг кимёвий табиати, синтез вақти, компонентлар мол нисбатлари ва б.) нинг хитозан ҳосилалари кимёвий таркиби (хитозан суксинат ва Н-суксинилхитозан) ва физик-кимёвий хоссалари орасидаги боғлиқлик ўрнатилган;
илк бор Бомбйх мори Н-суксинилхитозан/Cо2+ полимерметаллокомплекси қишлоқ хўжалиги ўсимликларида учрайдиган зараркунанда ҳашаротларнинг ривожланишини ингибирловчи сифатида қўлланилиб, юқори биологик самарадорликка эга бўлиши кўрсатилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши:
Хитозан суксинат, Н-суксинилхитозан ва Н-суксинилхитозан/кобалт(ИИ) нинг синтези ва улар асосида биологик фаол препарат олишнинг ўзига хос хусусиятларига кўра, қуйидагилар аниқланган:
ХЗС эритмалари ғўза ўсимлигининг “Султон” навидаги шира, кўсак қурти, ўргимчаккана каби зараркунанда ҳашаротларга қарши курашишда 80% биологик самарадорлик намоён этган. ХЗС эритмаларининг инсектицидлик хоссалари “ЎзР Ўсимликлар карантини ва ҳимояси агентлиги, Ўсимликлар карантини ва ҳимояси институтида” (2025 йил 7 апрел 07/02-11-59-сон маълумотномаси) ҳамда “ЎзР ҚХВ Билим ва инновациялар миллий марказида” ўрганилган ва амалиётга жорий этиш бўйича маълумотнома олинган (2025 йил 2 июн 05/06-02-557-сон маълумотномаси).
Н‑суксинилхитозаннинг олиниши ва уларнинг физик-кимёвий хоссаларини ўрганиш ҳамда биологик фаол хоссалари асосида нашр қилинган “Сйнтҳесис анд студй оф тҳе струcтуре оф Н‑суccинйл читосан Бомбйх мори анд тҳеир биологиcал апплиcатионс” //Полймер Буллетин (ҳттпс://дои.орг/10.1007/с00289-023-04680-1) мавзусидаги мақола маълумотлар таҳлилидан Сcопус,базасига кирувчи юқори ИФ эга 4 та журналларда фойдаланилган ва иқтибос келтирилган (Интернатионал Жоурнал оф Биологиcал Маcромолеcулес - 2024, 131808, Сcопус, ИФ=7,7; Cарбоҳйдрате Ресеарч, - 2024, 109192, Сcопус, ИФ=8,4; Полймер Буллетин, - 2024, 16875-16902, Сcопус, ИФ=3,2; Адванcес ин Полймер Течнологй, - 2025, 4913728, Сcопус, ИФ=2,0).
Н-суксинилхитозан намуналаридан Хитой Фанлар академияси Далян Кимёвий-физика институтида бажарилаётган ПИФИ Прожеcт 2024ПВБ лойиҳаси доирасида наноструктурали Н-суксинилхитозан ва унинг Cу нанозаррачаларини тутган нанобирикмалари синтез қилишда фойдаланилган ва уларнинг Астрагалус мембранаcеус ўсимлигида биостимуляторлик таъсири ўрганилиб, юқори биологик самарадорликка эришилган ва (2025 йил 22 сентябр 116023-сон) маълумотнома олинган.