Болтабоев Мухаммаджон Ахмаджон ўғлининг 
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): Ўзбекистонда мусулмон диний муассасалари вақф мулкларининг экспроприация қилиниши ва унинг оқибатлари (ХХ асрнинг 20-йиллари), 07.00.01 – Ўзбекистон тарихи (тарих фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2025.2.PhD/Tar1393.
Илмий раҳбар: Жураев Хусниддин Пазлиддинович – тарих фанлари боʻйича фалсафа доктори, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Фарғона давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, PhD.03/31.03.2021.Tar.05.05.
Расмий оппонентлар: Комилов Ойбек Камилович – тарих фанлари доктори, Расулов Бахтиёр Махмуджонович – тарих фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Наманган давлат университети.
Диссертациянинг йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Ўзбекистонда ХХ асрнинг 20-йилларида фаолият кўрсатган мусулмон диний муассасаларига тегишли вақф мулкларининг экспроприация қилиниши жараёнлари тарихи ҳамда унинг оқибатларини ёритишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Туркистон АССРда совет ҳукуматининг мусулмон диний муассасалари фаолиятига қарши кескин кураш олиб борганлиги, шу мақсадда Маориф халқ комиссарлиги ҳузурида 1923-йилда Бош вақф бошқармасининг тузилганлиги ҳамда унинг масжид ва мадрасаларга қарашли вақф мулкларини национализация қилиш баҳонасида давлат тасарруфига ўтказиш борасидаги фаолияти очиб берилган;
БХСРдаги вақфларни экспроприация қилишга доир кескин кураш айнан республика фаолиятининг сўнгги 1924-йилидан бошлаб кескин ва жиддий тус олганлиги, совет директив органларининг бу ердаги диний муассасаларни ислоҳ қилиш баҳонасида уларга аста-секин “совет ягона меҳнат мактаблари” мақомини беришга қаратилган уринишлари, мавжуд вақфларни эса давлатнинг умумий ер фонди ҳисобига ўтказишга доир доимий кураш олиб борганлиги асосланган;
ХХСРдаги вақф мулкларини тугатишга қаратилган чора-тадбирлар икки босқичда амалга оширилганлиги, биринчи босқич – 1920-йилнинг май ойидаги “Мадрасалар ислоҳоти тўғрисида”ги Низомни қабул қилиниши ва унинг оқибатида совет мактабларига кўпроқ ўқувчиларни жалб қилишга катта аҳамият берилганлиги, иккинчи босқич – 1923-йилнинг 20-октябрида Бутун Хоразм Советларининг ИВ қурултойида қабул қилинган “Вақфлар тўғрисида”ги махсус резолюция қабул қилиниши ортидан республикадаги барча вақф ерларига ягона қишлоқ хўжалиги солиғини мажбурий жорий қилинганлиги аниқланган;
ЎзССРдаги вақф мулкларини экспроприация қилишга доир саъй-ҳаракатлар тўлқини уч хил ташкилий-амалий кўринишдаги тадбирлар билан бевосита боғлиқ ҳолда кечганлиги, биринчи ҳаракат сифатида ЎзССР Маориф халқ комиссарлигига қарашли Бош вақф бошқармасининг тузилиши ва унинг кейинги фаолияти, иккинчи “ер-сув ислоҳоти” кўринишидаги аграр тадбирлар – 1925-1929-йилларда ўтказилган уч босқичли ислоҳотлар жараёнлари, якунловчи “сиёсий босқич” ЎзССР МИКнинг иккинчи чақириқ ИВ сессияси (1928-йил 18-ноябр)да “Эски усул мактаб ва мадрасаларни тугатиш тўғрисида”ги қарорнинг қабул қилиниши, унинг кучга киритилиши билан диний муассасалар фаолияти тамомила тугатилди, уларнинг вақф мулклари ҳам давлат мулкига айлантирилганлиги далилланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Ўзбекистонда мусулмон диний муассасалари вақф мулкларининг экспроприация қилиниши ва унинг оқибатлари (ХХ асрнинг 20-йиллари) мавзусини тадқиқ қилиш давомида олинган илмий натижа ва амалий таклифлар асосида:
Туркистон АССРда совет ҳукуматининг мусулмон диний муассасалари фаолиятига қарши кескин кураш олиб борганлиги, шу мақсадда Маориф халқ комиссарлиги ҳузурида 1923-йилда Бош вақф бошқармасининг тузилганлиги ҳамда унинг масжид ва мадрасаларга қарашли вақф мулкларини национализация қилиш баҳонасида давлат тасарруфига ўтказиш борасидаги фаолиятига доир илмий хулосаларидан Республика Қатағон қурбонлари хотираси давлат музейи экспозициясини янада бойитишда атрофлича фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Қатағон қурбонлари хотираси давлат музейининг 2024-йил 12-февралдаги 32-сон маълумотномаси). Натижада, музейга ташриф буюрган аҳолининг Ўзбекистон тарихига оид билим ва тасаввурларини бойитилишига хизмат қилган;
БХСРдаги вақфларни экспроприация қилишга доир кескин кураш айнан республика фаолиятининг сўнгги 1924-йилидан бошлаб кескин ва жиддий тус олганлиги, совет директив органларининг бу ердаги диний муассасаларни ислоҳ қилиш баҳонасида уларга аста-секин “совет ягона меҳнат мактаблари” мақомини беришга қаратилган уринишлари, мавжуд вақфларни эса давлатнинг умумий ер фонди ҳисобига ўтказишга доир доимий кураш олиб борганлигига доир материаллардан Ўзбекистон тарихи каналида узатилган “Тақдимот” кўрсатуви ссенарийсини тузишда фойдаланилган (Ўзбекистон миллий телерадиокомпанияси “Ўзбекистон телерадиоканали” Давлат муассасасининг 2024-йил 22-апрелдаги 02-31-528-сон маълумотномаси). Натижада, кўрсатув дастурларининг мазмунан бойитилишига, телетомошабинларнинг Ўзбекистон тарихининг мураккаб даври билан богʻлиқ билим, тассавурларини янада ортишига хизмат қилган;
ХХСРдаги вақф мулкларини тугатишга қаратилган чора-тадбирлар икки босқичда амалга оширилганлиги, биринчи босқич – 1920-йилнинг май ойидаги “Мадрасалар ислоҳоти тўғрисида”ги Низомни қабул қилиниши ва унинг оқибатида совет мактабларига кўпроқ ўқувчиларни жалб қилишга катта аҳамият берилганлиги, иккинчи босқич – 1923-йилнинг 20-октябрида Бутун Хоразм Советларининг ИВ қурултойида қабул қилинган “Вақфлар тўғрисида”ги махсус резолюция қабул қилиниши ортидан республикадаги барча вақф ерларига ягона қишлоқ хўжалиги солиғини мажбурий жорий қилинганлигига оид маълумотлардан Халқаро “Олтин мерос” хайрия жамоат фонди дастурларини амалга оширишда фойдаланилган (Халқаро “Олтин мерос” хайрия жамоат фондининг 2025-йил 16-январдаги №01-06.16-01-2025-сон маълумотномаси). Натижада, фонд дастурларининг амалга оширишда тарғибот материалларини бойитилишига хизмат қилган;
ЎзССРдаги вақф мулкларини экспроприация қилишга доир саъй-ҳаракатлар тўлқини уч хил ташкилий-амалий кўринишдаги тадбирлар билан бевосита боғлиқ ҳолда кечганлиги, биринчи ҳаракат сифатида ЎзССР Маориф халқ комиссарлигига қарашли Бош вақф бошқармасининг тузилиши ва унинг кейинги фаолияти, иккинчи “ер-сув ислоҳоти” кўринишидаги аграр тадбирлар – 1925-1929-йилларда ўтказилган уч босқичли ислоҳотлар жараёнлари, якунловчи “сиёсий босқич” ЎзССР МИКнинг иккинчи чақириқ ИВ сессияси (1928-йил 18-ноябр)да “Эски усул мактаб ва мадрасаларни тугатиш тўғрисида”ги қарорнинг қабул қилиниши, унинг кучга киритилиши билан диний муассасалар фаолияти тамомила тугатилди, уларнинг вақф мулклари ҳам давлат мулкига айлантирилганлигига доир маълумотлардан Ўзбекистон Миллий университетида бажарилган А-ОТ-2021-542-рақамли “Қатағон қурбонларининг меросини янада чуқур ўрганиш, уларнинг хотирасини абадийлаштириш ва ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий ғояларининг таълим ва тарбиядаги аҳамияти ёритилган электрон платформа ва мултимедиали комплексини яратиш” мавзусидаги амалий лойиҳа доирасида белгиланган вазифалар ижросини таъминлашда фойдаланилган (Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университетининг 2025-йил 15-апрелдаги №.04/4-4900-сон маълумотномаси). Натижада, ёш авлодни Ватан тарихи бўйича билим ва тасаввурларини янада кенгайишига, ватанпарварлик, юртга садоқат каби туйғуларини ортишига хизмат қилган.