Назиров Шоҳжоҳон Собировичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Мураккаб аралашмалар таркибидаги Cу(ИИ), Зн(ИИ) ва Ни(ИИ) ионларини 7-бром-2-нитрозо-1-гидроксинафталин-3,6-дисулфокислотаси ёрдамида спектрофотометрик аниқлаш усулларини ишлаб чиқиш», 02.00.02 - Аналитик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2025.3.PhD/К1025.
Илмий раҳбар: Тураев Хайит Худайназарович, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Термиз давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Термиз давлат университети ҳузуридаги DSc.03/31.01.2023.К/Т.78.01 рақамли Илмий кенгаш асосидаги бир марталик Илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: Султонов Марат Мирзаевич, кимё фанлари доктори, профессор; Қутлимуродова Нигора Ҳакимовна, кимё фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Умумий ва ноорганик кимё институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Cу(ИИ), Зн ва Ни(ИИ) ионларини янги органик реагент ёрдамида комплекс ҳосил қилиш реакциясининг спектрофотометрик аниқлаш усулида мақбул шароитларини аниқлаш ҳамда эксперсс услубларини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор янги органик реагент БНОКС-С,С-3,6 нинг моляр сўндириш коеффициенти ва диссосиланиш доимийликлари Комар усули билан мос равишда ε=2704 ва Кдисс=6,71·10-8 (рК=7,17) га тенглиги исботланган;
Cу(ИИ), Зн ва Ни(ИИ) ионларини аниқлашнинг спектрофотометрик усули учун мақбул шароитлари: сувли эритмада пҲ 4,0-6,5 оралиқдаги кучсиз кислотали муҳитларда Бугер-Ламберт-Бер қонунига бўйсиниши 0,5-17,5 мкг; нур ютиш максимумларининг батохром силжишлари ∆λ=85-110 нм гача ҳамда Сендел бўйича сезгирликлари 0,00092-0,0011 мкг/см2 оралиқларда бўлиши аниқланган;
БНОКС-С,С-3,6 реагенти билан Cу(ИИ), Зн ва Ни(ИИ) ионларини ҳосил қилган комплексларининг ҳақиқий моляр сўндириш коеффициентларининг органик реагентга нисбатан батохром силжиши ε(НиР2)=50000 ε (ЗнР2) = 51282 ε(CуР2) =58824 қатори бўйича ва ҳосил бўлган комплекс бирикмаларнинг барқарорлик доимийликлари лг(НиР2)=18,87 лг(ЗнР2) = 18,96лг(CуР2)=19,52 қаторида ортиб бориши аниқланган;
Cу(ИИ), Зн ва Ни(ИИ) ионларини табиий сувлар, стандарт намуналар ва рудалар таркибидан аниқлашнинг нисбий стандарт четланиши Ср 2,25 % дан ошмайдиган, бошқа алтернатив ДавСТ усулларига нисбатан аналитик ва метрологик тавсифлари юқори бўлган услублари ишлаб чиқилган;
ишлаб чиқилган услублар ёрдамида Cу(ИИ), Зн ва Ни(ИИ) ионларини қуйи аниқланиш чегаралари мкг/25,0 см3 да: CуР2 учун 0,196; ЗнР2 учун 0,247 ва НиР2 учун 0,249 га тенг эканлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Мураккаб аралашмалар таркибидаги Cу(ИИ), Зн ва Ни(ИИ) ионларини БНОКС-С,С-3,6 билан спектрофотометрик аниқлаш усулларини ишлаб чиқишда олинган илмий натижалар асосида:
ишлаб чиқилган мураккаб аралашмалар таркибидаги Cу(ИИ), Зн ва Ни(ИИ) ионларини БНОКС-С,С-3,6 билан спектрофотометрик аниқлаш усуллари “Деҳқонобод калий заводи” АЖ нинг технологик суви таркибида ўрганилган металл ионларининг микромиқдорини аниқлашда қўлланилган (“Деҳқонобод калий заводи” АЖ нинг 2024 йил 7 июндаги 03-02-11/2022-сон маълумотномаси). Натижада, ишлаб чиқилган спектрофотометрик усуллар технологик суви таркибидаги Cу(ИИ), Зн ва Ни(ИИ) ионлар микромиқдорини аниқлаш имконини берган;
ишлаб чиқилган спектрофотометрик усуллар “Деҳқонобод калий заводи” АЖ нинг синов лабораториясида Cу(ИИ), Зн ва Ни(ИИ) ионларини микромиқдорини аниқлашда амалиётга жорий қилинган (“Деҳқонобод калий заводи” АЖ нинг 2024 йил 7 июндаги 03-02-11/2022-сон маълумотномаси). Натижада, ишлаб чиқилган усуллар технологик сувлар таркибидан Cу(ИИ), Зн ва Ни(ИИ) ионларини микромиқдорини аниқлашда танлаб тасир этувчанлигини, сезгирлигини, экспресслигини, аниқликни ошириш ҳамда аналитик ҳамда метрологик тавсифларини яхшилаш имконини берган.