Кахрамонова Гулистон Пардаевнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармогʻи номи): “ГаАс, Та, Тб, Тм элементларини кластер ва кўп зарядли ионлар билан бомбардимон қилинганда иккиламчи эмиссия жараёнлари”, 01.04.04 – Физик электроника (физика-математика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2025.1.PhD/FM1242.
Илмий раҳбар: Усманов Дилшадбек Турсунбаевич, физика-математика фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: У.А. Арифов номидаги Ион-плазма ва лазер технологиялари институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ион-плазма ва лазер технологиялари институти, DSc.02/30.12.2019.FM/Т.65.01.
Расмий оппонентлар: Кутлиев Учкун Отобоевич, физика-математика фанлари доктори, профессор;
Сайидумаров Илхомжон Миралимович, физика-математика фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Ислом Каримов номидаги Тошкент Давлат Техника Университети
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади:Иккиламчи ионлар масс-спектрометрияси усули билан қаттиқ жисмлар сиртини кичик энергияли, кўп атомли кластер ва кўп зарядли ионлар билан бомбардимони вақтидаги иккиламчи эмиссия жараёнларида ночизиқли ва ноаддитив эффектларни тадқиқ қилишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
- биринчи бор сиртий ионлашишга асосланган пост ионлашиш усули билан иридий эмиттери юзасида ГаАс нишонини 1-10 кеВ энергия диапазонида Бим+ (м=1-5) кластер ионлари билан бомбардимон қилиш натижасида ҳосил бўлган нейтрал галлий атомлари мусбат ионларга айлантирилди ва нейтрал галлий атомлари учун бомбардимон кластер ионида ҳар бир атомга энергия ортиши билан ноаддитивлик коеффициентларининг камайиш тенденсияси аниқланди;
-ГаАс нишони 2-10 кеВ энергия диапазонидаги кўп зарядли Биқ+ ионлари билан бомбардимон қилинганда, матрица ионлари (Га+, Га2+, Ас+), шунингдек, адсорбсияланган ионлар ва аралашмалар ионлари (C+, Ҳ2О+, На+, Ал+, К+, Ни+, Cу+, Cс+, Бин+) чиқишининг кўп марта ортиши, бирламчи бомбардимон қилаётган ионлар зарядини ортиши билан боғлиқлиги ва бу боғликлик кўпроқ ионлашиш потенсиали юқори бўлган ионлар учун характерли эканлиги аниқланди. Бу эса уриб чиқарилган ионлар тўғридан тўғри тўқнашув натижасида чангланган атомлар орасидаги заряд алмашинуви билан тушунтирилади;
-Та нишон сиртида Бимқ⁺ (м=1-4), (қ=1-6) кластер ва кўп зарядли ионлар билан бомбардимон қилинганда ион-фотон эмиссия (ИФЕ) чиқиши бирламчи висмут кластер ионларида атомлар сонининг ортиши билан сиртда энергиянинг локал зичлашиши, қўзғалган атомлар улушининг кўпайиши ҳамда ионлардаги юқори потенсиал энергия, сирт билан электрон алмашинуви натижасида ИФЕ чиқишининг ноаддитив ошиши аниқланди;
-бирламчи кластер ва кўп зарядли ионлардаги атомлар сони ва энергиясини ортиши билан тантал ИФЕси интеграл чиқишининг ноаддитив ўсиши, зич тўқнашув каскадлари соҳасидан атомларнинг қўшимча чиқиши ва қўзғалиши билан боғлиқ бўлиб, бу эса юза термал чўққиларининг ҳосил бўлишига олиб келиши, шунингдек ИФЕ чиқиши кўп зарядланган ионларнинг зарядига қ < 4 бўлганда заиф боғлиқ экани ва заряд 3 дан 6 гача ошганидагина ортиши аниқланди;
-Тм ва Тб нишонларининг Би ва Ау кластер ионлари билан бирламчи ионлардаги атомлар сонини ортиш жараёнида сиртда- энергия зичлашиши, электрон қўзғалиши ва локал қизиш жараёнларини бир вақтда кучайиши натижасида ИФЕсининг ноаддитив ортиши аниқланди;
-ИФЕ тадқиқотлари Тм нишонининг сиртини Би кластер ионлари билан бомбардимон қилинишида интеграл ИФЕси коеффициентларининг бомбардимон қилувчи ионларидаги атомлар сони ортиши билан ноаддитив ўсиши кузатилди, бу ноаддитив ўсиш сиртдаги термал чўққилари соҳаларидан тарқалган атомларнинг қўшимча уйғотилиши билан боғлиқлиги аниқланди.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Яримўтказгич ГаАс ва Та, Тм Тб элементларининг кластер ва кўп зарядли ионлар билан бомбардимон вақтидаги иккиламчи эмиссия жараёнларида содир бўладиган ночизиқли ва ноаддитив эффектларни комплекс тадқиқи натижалари асосида:
-ярим ўтказгич галлий арсенид нишонини кичик энергияли (1-10 кеВ) висмут кластер ва кўп зарядли ионлар билан бомбардимон вақтидаги олинган илмий натижалар № ИЛ-4821091667-сонли «Оксид яримўтказгич бетартиб материалларда диелектрик-металл ўтишлари ва электр ўтказувчанлиги механизмлари» номли илмий лойиҳани бажаришда фойдаланилган (Ўзбекистон Миллий Университетининг 25.09.2025-йилдаги №01/11-20230-сонли маълумотномаси). Илмий натижаларнинг қўлланилиши материалнинг электрон ва структуравий хусусиятларини ўзгартириш, шунингдек ион бомбардимони орқали ҳосил бўладиган юза дефектлари ва эмиссия жараёнларини оксид аморф яримўтказгичларда диелектрик-металл ўтиш механизмларини чуқурроқ англаш ва физика-кимёвий фундаментал қонуниятларни тушунтириш имконини берган;
-Та нишоннинг юзасини кластер ва кўп зарядланган Бимқ⁺ (м=1-4), (қ=1-6) ионлари билан бомбардимон қилиниш шароитида ион-фотон эмиссия жараёнларини тадқиқ қилишда олинган илмий натижалар № МРБ-2021-521-сонли «Алюминий ва тантал оксидлари асосида янги мустаҳкам наноструктурали материалларни яратиш» номли илмий амалий лойиҳани бажаришда фойдаланилган (Ислом Каримов номидаги Тошкент Давлат Техника Университетининг 27.09.2025-йилдаги №01/9-14-2630-сонли маълумотномаси). Илмий натижаларнинг лойиҳада қўлланилиши алюминий қотишмасини тантал оксиди билан легирлаш жараёнида тантал оксидининг алюминий қотишмасидаги тақсимланиши ўрганиш, шунингдек икки қаватли юпқа плёнкали Та/Ал тизимини кислотали электролитларда электрокимёвий анодлаш натижасида ҳосил бўлган анод алюминий ва тантал оксидларининг композит матрица тизимига айлантириш технологиясининг илмий асосларини чуқурроқ тушуниш имконини берган.