Xodjaeva Saida Xusnitdinovnaning
fan doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Bosh miya insulinrezistentligini tashhislashda erta biomarkyorlar)», 14.00.03 – Endokrinologiya (tibbiyot fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2022.2.PhD/Tib2656.
Ilmiy rahbar: Xalimova Zamira Yusufovna, tibbiyot fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: akademik Yo.H.To‘raqulov nomidagi Respublika ixtisoslashtirilgan Endokrinologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: akademik Yo.H.To‘raqulov nomidagi Respublika ixtisoslashtirilgan Endokrinologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi, DSc.04/01.04.2023.Tib.161.01.
Rasmiy opponentlar: Shagazatova Barno Xabibullaevna, tibbiyot fanlari doktori, professor; Alieva Anna Valer`evna, tibbiyot fanlari doktori.
Yetakchi tashkilot: Tibbiyot xodimlarining kasbiy malakasini rivojlantirish markazi.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: neyronal ekzosomal neyronal biomarkyorlarning metabolik sindrom, insulinga rezistentlik va ularning kognitiv soglomlik va depressiv holatlar bilan bog‘likligi kontekstida integrativ rolini baholashdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ilk bor mintaqa va mamlakatda miya insulinrezistentligi indeksini miqdoriy aniqlash va neyronlarda insulin signalizatori buzilish darajasini baholash uchun neyronal markerlarning ekzosomal paneli IRS1 (p-Ser312, p-Tyr) ning samaradorligi isbotlangan;
turli darajadagi metabolik kasalliklarga chalingan shaxslarda metabolik, kognitiv va psixoemotsional parametrlar o‘rtasidagi munosabatlarni kompleks baholash asosida neyronal insulinrezistentligi darajasi, kognitiv va emotsional disfunksiyaning og‘irligi o‘rtasida ahamiyatli korrelyasiyalar aniqlanib, metabolik sindrom buzilishlarining tizimli tabiatini va ularning neyronal insulin faolligining buzilishi bilan patogenetik bog‘liqligi asoslangan;
miya insulinrezistentligi bilan bog‘liq kognitiv buzilishlarni bashorat qilish uchun regressiya va mashinali o‘rganish modellaridan foydalangan holda biokimyoviy, kognitiv va emotsional ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga olgan ko‘p faktorli modellarga asoslangan kognitiv xavfni stratifikatsiya qilishning maqsadga muvofiqligi eksperimental ravishda isbotlangan;
miya insulinrezistentligi bilan bog‘liq neyrodegenerativ jarayonlarni rivojlanish xavfi yuqori bo‘lgan shaxslarni erta aniqlash imkonini beradigan ekzosomal tahlil, kognitiv test va psixoemotsional baholash ma’lumotlarini birlashtirishga asoslangan prognostik modeli ishlab chiqilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
O‘rganilgan guruhlarda bosh miya insulinrezistentnligini tashhislashda kognitiv va metabolik salomatlik parametrlarini integrativ o‘rnini aniqlash bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
birinchi ilmiy yangilik: ilk bor mintaqa va mamlakatda miya insulinrezistentligi indeksini miqdoriy aniqlash va neyronlarda insulin signalizatori buzilish darajasini baholash uchun neyronal markerlarning ekzosomal paneli IRS1 (p-Ser312, p-Tyr) ning samaradorligi isbotlanganligi Respublika ixtisoslashtirilgan Endokrinologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi Ekspert kengashining 2024-yil 25 dekabrdagi 45-son xulosasi bilan tasdiqlangan «Metabolik salomatlik kontinuumida bosh miya insulinrezistentligini tashhislash usullari» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif akademik, Yo.X.To‘raqulov nomidagi RIEIATM Samarqand  viloyati filiali 27.11.2024 yildagi 33-u-son hamda Toshkent viloyat Endokrinologiya dispanseri 24.10.2024 yildagi 67/1-son buyruqlari bilan klinika amaliyotiga joriy etilgan (O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2025 yil 10 iyun`dagi 19/76-sonli xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: ushbu metodika yordamida axolining qognitiv solomatligini baxolashda miya insulinrezistentligi erta bosqichda aniqlanishi mo‘mqin. Bu esa demensiya va metabolik sindrom bilan bog‘liq neyrodegenerativ qasalliklarning oldini olish hamda ularning ijtimoiy-iqtisodiy yukini qamaytirishga xizmat qiladi. Iqtisodiy samaradorligi: mazkur kasallikni statsionar sharoitida davolanish uchun sarflanadigan 6-7 million so‘m mablag‘lar (statsionarda 1 kun davolanish narxi 600-700 ming so‘mni tashkil etadi) metabolik sindromda kognitiv buzilishlarni erta tashxislash, asoratlarni oldini olish xisobiga bemorlarni shifoxonada davolanish muddatini sezilarli kamaytirish natijasida iqtisod qilinadi;
ikkinchi ilmiy yangilik: turli darajadagi metabolik kasalliklarga chalingan shaxslarda metabolik, kognitiv va psixoemotsional parametrlar o‘rtasidagi munosabatlarni kompleks baholash asosida neyronal insulinrezistentligi darajasi, kognitiv va emotsional disfunksiyaning og‘irligi o‘rtasida ahamiyatli korrelyasiyalar aniqlanib, metabolik sindrom buzilishlarining tizimli tabiatini va ularning neyronal insulin faolligining buzilishi bilan patogenetik bog‘liqligi asoslanganligi Respublika ixtisoslashtirilgan Endokrinologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi Ekspert kengashining 2024-yil 25 dekabrdagi 45-son xulosasi bilan tasdiqlangan «Metabolik salomatlik kontinuumida bosh miya insulinrezistentligini tashhislash usullari» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif akademik, Yo.X.To‘raqulov nomidagi RIEIATM Samarqand  viloyati filiali 27.11.2024 yildagi 33-u-son hamda Toshkent viloyat Endokrinologiya dispanseri 24.10.2024 yildagi 67/1-son buyruqlari bilan klinika amaliyotiga joriy etilgan (O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2025 yil 10 iyun`dagi 19/76-sonli xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi: Sog‘liqni saqlash sarflarini kamaytirishga erta aniqlash va kognitiv hamda metabolik buzilishlarni profilaktika qilish orqali erishiladi, bu esa qimmatbaho tibbiy muolajalar hamda bemorlarni uzoq muddat parvarish qilishga bo‘lgan ehtiyojni minimallashtirishga imkon beradi. Iqtisodiy samaradorligi: kompleks integratsion baholash yordamida diagnostika kuchayadi va tibbiy yordamni aniq guruhlarga yo‘naltirish imkoniyati yaratiladi. IRS1 biomarker va skrining metodlari narxi 1,250-1,300 mln so‘mni tashkil etsa, asoratlar rivojlanganda kasalxonaga 10 kunlik yotqizish xarajati 7-8 million so‘mgacha etadi. Shu tarzda, erta va kuchli diagnostik metodlarni amalga oshirish orqali davlat va bemorlarning iqtisodiy yukini 10-12 marta kamaytirish mumkin;
uchinchi ilmiy yangilik: miya insulinrezistentligi bilan bog‘liq kognitiv buzilishlarni bashorat qilish uchun regressiya va mashinali o‘rganish modellaridan foydalangan holda biokimyoviy, kognitiv va emotsional ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga olgan ko‘p faktorli modellarga asoslangan kognitiv xavfni stratifikatsiya qilishning maqsadga muvofiqligi eksperimental ravishda isbotlanganligi Respublika ixtisoslashtirilgan Endokrinologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi Ekspert kengashining 2024-yil 25 dekabrdagi 45-son xulosasi bilan tasdiqlangan «Metabolik salomatlik kontinuumida bosh miya insulinrezistentligini tashhislash usullari» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif akademik, Yo.X.To‘raqulov nomidagi RIEIATM Samarqand  viloyati filiali 27.11.2024 yildagi 33-u-son hamda Toshkent viloyat Endokrinologiya dispanseri 24.10.2024 yildagi 67/1-son buyruqlari bilan klinika amaliyotiga joriy etilgan (O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2025 yil 10 iyun`dagi 19/76-sonli xulosasi). Ijtimoiy samaradorligi:  algoritmlar orqali birlamchi bosqichda ommaviy skrining, uchlamchi bosqichda esa og‘ir bemorlarga individual yordam va nazorat imkoniyati yaratiladi. Bu model sog‘liqni saqlash tizimining har ikki bosqichida samaradorlikni va aholi salomatligini sezilarli oshiradi. Iqtisodiy samaradorligi: Taqlif etilgan ikki stratifikatsiya algoritmi orqali birlamchi tibbiy yordamda oddiy klinik va kognitiv testlar yordamida kagnitiv xavf guruhlari aniqlanadi. Bu bosqichda baholash xarjati o‘rtacha 350–400 ming so‘mni tashkil etadi va statsionar davolanishga ehtiyoj kamayadi. Uchlamchi bosqichda esa og‘ir xolatlarda ekzozomal IRS1 fosfotiplarini aniqlashga asoslangan test qo‘llaniladi (narxi 1,500–1,550 ming so‘m). Yang model bo‘yicha har bir bemor uchun yiliga 7 milliondan 14 million so‘mgacha mablag‘ tejaladi;
to‘rtinchi ilmiy yangilik: miya insulinrezistentligi bilan bog‘liq neyrodegenerativ jarayonlarni rivojlanish xavfi yuqori bo‘lgan shaxslarni erta aniqlash imkonini beradigan ekzosomal tahlil, kognitiv test va psixoemotsional baholash ma’lumotlarini birlashtirishga asoslangan prognostik modeli ishlab chiqilganligi Respublika ixtisoslashtirilgan Endokrinologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi Ekspert kengashining 2024-yil 25 dekabrdagi 45-son xulosasi bilan tasdiqlangan «Metabolik salomatlik kontinuumida bosh miya insulinrezistentligini tashhislash usullari» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif akademik, Yo.X.To‘raqulov nomidagi RIEIATM Samarqand  viloyati filiali 27.11.2024 yildagi 33-u-son hamda Toshkent viloyat Endokrinologiya dispanseri 24.10.2024 yildagi 67/1-son buyruqlari bilan klinika amaliyotiga joriy etilgan (O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2025 yil 10 iyun`dagi 19/76-sonli xulosasi). Ijtimoiy samaradorlik prognostik model yordamida xavfi yuqori bo‘lgan shaxslar erta aniqlanadi va neyrodegenerativ kasalliklarning oldini olishga imkon yaratadi. Bu yondashuv erta profilaktika va maqsadli davolash imkoniyatini oshiradi, aholi sog‘lig‘i va davlat iqtisodiy yukini sezilarli kamaytirishidan iborat. Iqtisodiy samaradorlik shundaki, yangi prognostik model yordamida xavfi yuqori bo‘lgan shaxslarni ommaviy skriningni o‘rtacha bitta ekzosomal taxlil uchun 650 ming so‘mga amalga oshirish mumkin. Shu tariqa, erta aniqlash va individual profilaktika orqali har bir bemor uchun yiliga 7 milliongacha mablag‘ tejash imkoniyati yaratiladi.