Каримжонова Шаҳлохон Равшанжоновна
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

    I. Умумий маълумотлар.
    Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Ўзбек ва инглиз тилларида визуал когнитив феъллар тадқиқи”, 10.00.06 – Қиёсий адабиётшунослик, чоғиштирма тилшунослик ва таржимашунослик.
    Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам:  № В2023.1.PhD.Fil3231
    Илмий раҳбар: Зокирова Соҳибахон Мухторалиевна, филология фанлари доктори (DSc), профессор.
    Диссертация бажарилган муассаса номи: Фарғона давлат университети.
    ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Фарғона давлат университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.05.02.
    Расмий оппонентлар:
     Йўлчиев Қаххор Ваҳобович,  филология фанлари доктори (DSc), доцент;
    Муҳаммедова Саодат Худойбердиевна, филология фанлари доктори (DSc), профессор;
    Мирсанов Ғайбулло Қулмуродович, филология фанлари доктори (DSc), профессор.
    Етакчи ташкилот: Қўқон давлат университети.
    Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
     II. Тадқиқотнинг мақсади ўзбек ва инглиз тилларида визуал когнитив феълларнинг семантик, грамматик, прагматик ва маданий жиҳатлари ҳамда хусусиятларини аниқлаш ва таққослаш, ушбу феълларнинг когнитив лингвистика нуқтайи назаридан тадқиқ етилишига илмий асос яратишдир.
    III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: 
    соф визуал феъллар (кўрмоқ, қарамоқ, боқмоқ; see, look, watch) алоҳида ажратилиб, уларнинг гуруҳланиши ва лексик-семантик мувофиқлиги тизимли равишда ўрганилгани исботланиб, ўзбек тилида 44 та, инглиз тилида 37 та соф визуал феъл аниқланганлиги ва улар ўртасидаги семантик мослик далиллар билан асосланган;  
     визуал когнитив феъллар семантик гуруҳларга (салбий, ижобий, норозилик, қизиқиш, ҳайратланиш, бепарволик, ялиниш, текшириш) ажратилиб, уларнинг даражаланиш хусусиятлари – қуйи, ўрта ва юқори босқичларда аниқлангани исботланиб, бу орқали визуал когнитив феълларнинг семантик спектри янада нозик табақаланиши далилланган;
    ўзбек ва инглиз тилларидаги визуал когнитив феъллар структурал белгисига кўра содда ва мураккаб турларга табақалаштирилиб, улар ичида туб, ясама, қўшма, жуфт, такрорий, кўмакчи феълли сўз қўшилмаси кўринишидаги ҳамда ибора кўринишидаги визуал когнитив феъллар мисоллар асосида тизимлаштирилиб, инглиз тилида фразеологик бирликларнинг кенг қўлланиши (жами 93 та фразеологизм) далилланган;
    нутқий акт назарияси (Ж.Остин модели) асосида визуал когнитив феълларнинг лингвопрагматик хусусиятлари атрофлича тадқиқ етилгани, уларнинг локутив, иллокутив ва перлокутив актлардаги вазифаси ўзбек ва инглиз тилларидаги қўлланиши исботланган;
    визуал когнитив феълларнинг бирламчи ва иккиламчи даражалари консептуал асосда табақалаштирилиб, уларнинг тезкор, яширин, ҳиссий, текшириш, тасдиқлаш ва контекстуал “кўриш эффекти” каби сатҳлари универсал когнитив жараёнларнинг тил тизимида кенг қамровли ифодаланиши исботланган.
    IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши Ўзбек ва инглиз тилларида визуал когнитив феълларнинг чоғиштирма тадқиқи жараёнида еришилган натижалар асосида:
    нутқий акт назарияси (Ж.Остин модели) асосида визуал когнитив феълларнинг лингвопрагматик хусусиятлари атрофлича тадқиқ етилгани, уларнинг локутив, иллокутив ва перлокутив актлардаги вазифаси ўзбек ва инглиз тилларида қўлланишига доир хулосалардан 2022-2024-йилларда бажарилган IL-402104209 “Aхборот-қидирув тизимлари (Google, Yandex, Google translate) учун автоматик ишлов бериш воситаси – ўзбек тилининг морфолексиконо ва морфологик анализатори дастурий воситасини яратиш” амалий лойиҳасида фойдаланилган (Aлишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2025-йил 21-июндаги 01/4-2660-сон маълумотномаси). Натижада визуал когнитив феъллар тадқиқига оид фикр-мулоҳазалар лойиҳа материалларини илмий далиллар билан бойишига, хусусан, визуал когнитив феълларнинг нутқ актлари назариясига асосланган кўп қатламли таҳлили ушбу феълларни лексик-семантик ва функционал жиҳатдан туркумлаш, контекстуал фарқлаш, иллокутив ва перлокутив юкламасини аниқлашда дастурий модуллар учун лингвистик таянч бўлиб хизмат қилган;
    соф визуал феъллар (кўрмоқ, қарамоқ, боқмоқ; see, look, watch) алоҳида ажратилиб, уларнинг гуруҳланиши ва лексик-семантик мувофиқлиги тизимли равишда ўрганилгани исботланиб, ўзбек тилида 44 та, инглиз тилида 37 та соф визуал феъл аниқланганлиги ва улар ўртасидаги семантик мослик далиллар билан асосланганлигига доир хулосалардан “Contrastive linguistics” дарслигини яратишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигининг 2025-йил 7-октябрь 387-сонли буйруғи). Натижада ўзбек ва инглиз тилларидаги соф визуал феълларнинг семантик мувофиқлик тизими аниқланди ва уларнинг гуруҳлари илмий асосда кўриб чиқилди;
    ўзбек ва инглиз тилларидаги визуал когнитив феъллар структурал белгисига кўра содда ва мураккаб турларга табақалаштирилиб, улар ичида туб, ясама, қўшма, жуфт, такрорий, кўмакчи феълли сўз қўшилмаси кўринишидаги ҳамда ибора кўринишидаги визуал когнитив феъллар мисоллар асосида тизимлаштирилиб, инглиз тилида фразеологик бирликларнинг кенг қўлланиши (жами 93 та фразеологизм) ҳақидаги хулосалардан 2023-2024-йилларда бажарилган AL-662205561 рақамли “Aлишер Навоий муаллифлик корпусини яратиш” амалий лойиҳасида фойдаланилган (Aлишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетининг 2025-йил 21-июндаги 01/4-2661-сон маълумотномаси). Натижада Aлишер Навоий муаллифлик корпусини яратишда визуал когнитив феълларнинг шаклланиш механизмлари асосида корпусга киритилаётган матнларнинг семантик жиҳатдан таҳлил қилиниши, визуал когнитив феълларнинг контекстуал юки аниқланиши, уларнинг стилистик ва прагматик функцияларини белгилаш имконияти вужудга келди. Хусусан, ўзбек тилидаги “кўз ташламоқ”, “назар солмоқ”, “кўздан кечирмоқ” каби визуал когнитив феъллар ёрдамида Aлишер Навоий достонларидаги идрок жараёни билан боғлиқ поетик структуралар аниқланди;
    визуал когнитив феъллар семантик гуруҳларга (салбий, ижобий, норозилик, қизиқиш, ҳайратланиш, бепарволик, ялиниш, текшириш) ажратилиб, уларнинг даражаланиш хусусиятлари – қуйи, ўрта ва юқори босқичларда аниқлангани исботланиб, бу орқали визуал когнитив феълларнинг семантик спектри янада нозик табақаланиши ҳақидаги хулосалардан Ўзбекистон Республикаси камбағалликни қисқартириш ва бандлик вазирлиги Фарғона вилояти камбағалликни қисқартириш ва бандлик бошқармаси хорижий меҳмонлар хусусан, Хитой, Қатар давлатларидан келган вакиллар билан мулоқот жараёнида кенг фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси камбағалликни қисқартириш ва бандлик вазирлиги Фарғона вилояти камбағалликни қисқартириш ва бандлик бошқармаси томонидан 2025-йил 7-майдаги 23/00-02/13-1822-сон маълумотномаси). Натижада ўзбек ва инглиз тилларидаги визуал когнитив феълларнинг семантик жиҳатдан ижобий ва салбий маъно гуруҳларига ажратилиши илмий асосланган;
    визуал когнитив феълларининг бирламчи ва иккиламчи даражалари консептуал асосда табақалаштирилиб, уларнинг тезкор, яширин, ҳиссий, текшириш, тасдиқлаш ва контекстуал “кўриш эффекти” каби сатҳлари универсал когнитив жараёнларнинг тил тизимида кенг қамровли ифодаланишига доир хулосалардан “Contrastive linguistics” дарслигини яратишда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигининг 2025-йил 7-октябрь 387-сонли буйруғи). Натижада инглиз ва ўзбек тилларидаги визуал когнитив феълларнинг семантик, прагматик хусусиятларини изчил таққосланиб, ўхшаш ва фарқли томонлари аниқланди.