Sharipov Feruzjon Isor o‘g‘lining
Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon
I.Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i): “WISh/DESIRE-ISTAK/XOHISh kategoriyasini diskursda voqelantiruvchi vositalarning lingvopragmatik tadqiqi (ingliz va o‘zbek tillari misolida)” 10.00.06 – Qiyosiy adabiyotshunoslik, chog‘ishtirma tilshunoslik va tarjimashunoslik.
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2025.1.PhD/Fil5833
Ilmiy rahbar: Karimov Rivojiddin G‘ulamjonovich, filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD), professor
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Ishoqxon Ibrat nomidagi Namangan davlat chet tillar instituti
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi: Ishoqxon Ibrat nomidagi Namangan davlat chet tillari instituti, PhD.03/05.05.2023.Fil.163.01.
Rasmiy opponentlar: Sidiqov Qosimjon Abilovich filologiya fanlari nomzodi, professor; Ganieva Dildora Azizovna filologiya fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: Guliston davlat universiteti
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi ingliz va o‘zbek tillarida WISh/DESIRE – ISTAK/XOHISh kategoriyasining leksiko-semantik, morfosintaktik va pragmatik xususiyatlarini chog‘ishtirma tahlil etish hamda uning madaniy va kognitiv omillar bilan bog‘liqligini aniqlashdir.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
ingliz va o‘zbek tillaridagi WISh/DESIRE – ISTAK/XOHISh kategoriyasi birinchi marotaba leksik-semantik, morfologik va pragmatik darajalarda kompleks tahlil qilindi. Ushbu kategoriyaning semantik yadrosi, grammatik modellari va kontekstual funksiyalari aniqlanib, har ikki tildagi istak-xohish ma’nosining struktur-semantik maydoni aniqlangan;
istak-xohish ifodalarining diskursiy kontekstga bog‘liq pragmatik o‘zgaruvchanlik mexanizmi ilk bor tizimli tahlil qilindi. Rasmiy, norasmiy, diniy va media diskurslarda ushbu birliklarning illokutiv va perlokutiv kuchlari aniqlanib, nutq aktlari nazariyasiga asoslangan kommunikativ-funksional model ishlab chiqilgan;
gender va madaniy tafovutlarning istak-xohish ifodalariga ta’siri qiyosiy-pragmatik nuqtai nazardan tadqiq qilindi. Ayollar va erkaklar nutqidagi bilvosita va to‘g‘ridan-to‘g‘ri ifoda strategiyalari aniqlanib, ularning madaniy va ijtimoiy psixologik omillar bilan bog‘liq ekani isbotlangan;
ingliz va o‘zbek tillariga xos lingvopragmatik model ishlab chiqildi. Modelda istak-xohish kategoriyasining til, tafakkur va madaniyat o‘rtasidagi interkognitiv aloqalari tizimli yoritilib, desirativ konseptning universal va milliy xususiyatlari nazariy jihatdan asoslab berilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Tadqiqot davomida aniqlangan lingvopragmatik vositalar, istak/xohish ifodalovchi birliklarning diskursdagi roli va funksional xususiyatlari boʻyicha olingan ilmiy natijalar asosida:
Tadqiqotda ingliz va o‘zbek tillaridagi “WISh/DESIRE – ISTAK/XOHISh xohish kategoriyasini diskursda voqelantiruvchi vositalarning lingvopragmatik tadqiqi (ingliz va o‘zbek tillari misolida)” mavzusida yozilgan dissertatsiya ilmiy natijalaridan ba’zi ko‘rsatuvlarning ssenariylarini tayyorlashda foydalanildi (O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi 2024-yil 12-noyabr № 06-29-731 sonli ma’lumotnomasi). Natijada, WISh/DESIRE – ISTAK/XOHISh kategoriyasini aks ettiruvchi til birliklarini lisoniy-ma’daniy xususiyatlarini baholash natijasida WISh/DESIRE-ISTAK/XOHISh kategoriyasining chog‘ishtirilayotgan tillardagi umumiy va farqli belgilari aniqlanganligi orqali asoslanganligi haqida xulosa, taklif va tavsiyalarning amaliyotga joriy etildi;
Tadqiqotda ingliz va o‘zbek tillaridagi badiiy diskursda til birliklarining lisoniy-madaniy, pragmatik jihatdan ochib berish chog‘ishtiralayotgan tillarda WISh/DESIRE-ISTAK/XOHISh kategoriyasining emotsional holatini aniqlovchi lingvistik va extralingvistik omillar ilmiy dalillangan (O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim fan va innovatsiyalar vazirligi 2025-yil 27-maydagi № 1406-3203-08 sonli ma’lumotnomasi). Natijada, ushbu ilmiy natijalar lingvistik me’yorlarga moslashtirishda samarali vosita sifatida xizmat qiladi. Ushbu yondashuv Ilmiy-tadqiqot va ta’lim sohalarida yangi imkoniyatlarni yaratadi va ochib berilgan yangiliklar va ilmiy natijalardan mazkur fundamental loyiha ishlanmalarida foydalanildi.
Tadqiqotda “WISh/DESIRE – ISTAK/XOHISh xohish kategoriyasi dunyoning ingliz va o‘zbek lisoniy manzarasida bir-biriga o‘xshash bo‘lgan komponent va ma’nolariga egaligi hamda dunyoning lisoniy manzarasida esa har bir xalqning o‘ziga xos xususiyatlari bilan farqalanishi dalillangan (O‘zbekistion yozuvchilar uyushmasi 2025 yil 23-oktyabrdagi № 01-06/995 sonli ma’lumotnmasi). Natijada, ingliz va o‘zbek tillaridagi “WISh/DESIRE – ISTAK/XOHISh kategoriyasini anglatuvchi til birliklarining matnda faolashtiruvchi ta’minlaydigan omillar belgilandi va dunyoning ingliz va o‘zbek olam lisoniy manzarasida “WISh/DESIRE – ISTAK/XOHISh” kategoriyalarini voqelantiruvchi til birliklarning faol gavdalantiruvchilar sifatida aniqlandi.
Tadqiqotda ingliz va o‘zbek tillaridagi “WISh/DESIRE – ISTAK/XOHISh kategoriyasini diskursda voqelantiruvchi vositalarning lingvopragmatik tadqiqi (ingliz va o‘zbek tillari misolida)” mavzusida yozilgan dissertatsiyasi Qarshi davlat universitetida 2021-20023 yillarda amalga oshirilgan SUZ-800-21GR-3181 “Reinforcing English Language competence at Karshi State University” nomli xalqaro grant loyihasi doirasida foydalanildi (Qarshi davlat universiteti 2025 yil 3-noyabragi № 04/6062 sonli ma’lumotnmasi). Jumladan, mazkur tadqiqot ish doirasida WISh/DESIRE – ISTAK/XOHISh kategoriyasini diskursda voqelantiruvchi vositalarning tizim xarakteriga ega bo‘lgan muayyan bir statusga ega ekanligi va ularning umumlingvistik xarakteriga ega bo‘lgan kategoriya ekanligi asoslab berilgan. Natijada, ingliz va o‘zbek tillaridagi “WISh/DESIRE – ISTAK/XOHISh kategoriyasini ifoda qiluvchi til vositalarning tizim xarakteriga ega bo‘lgan kategoriya ekanligi asoslab berilgan bo‘lib, tahliliy fikrlar va nazariy xulosalardan loyiha doirasida samarali foydalanildi.
