Боймуратова Наргиза Бозорбоевнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): 10.00.02 – Ўзбек адабиёти (филология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.4.PhD/Fil4800.
Илмий раҳбар: Ашурова Гулбаҳор Нуруллаевна, филология фанла доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети, DSc.03/30.12.2019.Fil.19.01.
Расмий оппонентлар: филология фанлари доктори, профессор Эркинов Афтандил Садирханович; филология фанлари доктори, профессор Каримова Фаридахон Инаятовна.
Етакчи ташкилот: Низомий номидаги Ўзбекистон миллий педагогика университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади: Лутфий шеъриятини ирфоний мавзу контекстида тадқиқ этиш орқали шоир шеъриятида ирфоний мазмуннинг бадиий талқини, мажоз ва ҳақиқат уйғунлигига хос муҳим жиҳатларни очиб беришдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Ирфоний мазмун ва орифона талқинлар ифодасининг Лутфийгача бўлган туркий адабиётдаги адабий-эстетик тадрижи тасаввуф фалсафасининг ирфон даври (Х – ХИИИ)га оид тасаввуфий ғоялар Ибн Сино, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Яссавий, Аҳмад Югнакий, Носируддин Рабғузий, Атойи, Саййид Қосимийларнинг “Тайр”, “Саломон ва Ибсол”, “Юсуф”, “Қиссас ул-Рабғузий”, “Қутадғу билиг”, “Ҳиббат ул-ҳақойиқ”, “Ҳақиқатнома” каби асарлари мисолида очиб берилган;
Лутфий шеъриятидаги ирфоний мазмуннинг исломий-маърифий негизлари, ирфоннинг уч тури (ирфони омма, ирфони хосса, ирфони хос ал-хосса) ва уч даражаси (илм ул-яқин, айн ул-яқин, ҳақ ул-яқин) илк мутасаввифлар, сўфий ижодкорлар қарашлари асосида далилланган;
Лутфий услубан мажоз тариқида ижод қилувчи шоирлар тоифасига мансублиги, ориф шахс ва шоир бўлгани унинг дарвешона ҳаёт тарзи, силсиласи Шиҳобиддин Бистомий орқали Боязид Бистомийга уланишига оид фактлар, шеъриятидаги зулф, зуннор, тарсо, имон каби ирфоний тимсол ва тушунчалар тадқиқи асосида далилланган;
Лутфий шеъриятидаги ирфоний тимсол ва тушунчалар тизимини мазмунан диний-маърифий, табиат ашёлари, тана аъзолари, май ва нарса-буюмлар билан боғлиқ беш гуруҳга ажратиш мумкинлиги, шоир талқинларида диний-маърифий тушунча ва тана аъзолари билан боғлиқ зулф, қош, кўз, дудоқ, юз, оғиз, лаб, бел каби тимсоллар етакчилик қилиши тарсо, зуннор, кўнгил каби орифона тимсол ва тушунчаларнинг поетик вазифасини очиб бериш орқали асосланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Лутфий шеъриятидаги ирфоний мазмуннинг бадиий талқини тадқиқи бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Ирфоний мазмун ва орифона талқинлар ифодасининг Лутфийгача бўлган туркий адабиётдаги адабий-эстетик тадрижи тасаввуф фалсафасининг ирфон даври (Х – ХИИИ)га оид тасаввуфий ғоялар Ибн Сино, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Яссавий, Аҳмад Югнакий, Носируддин Рабғузий, Атойи, Саййид Қосимий (“Тайр”, “Саломон ва Ибсол”, “Юсуф”, “Қиссас ул-Рабғузий”, “Қутадғу билиг”, “Ҳиббат ул-ҳақойиқ”, “Ҳақиқатнома” каби асарларида орифона дунёқарашнинг бадиий талқин этилиши ҳамда кейинги даврдаги туркий поетик тафаккурга, хусусан, Мавлоно Лутфий ижодига жиддий таъсир кўрсатгани, маърифий мазмуннинг Лутфий ижодидаги баркамол тасвири бевосита ўзигача бўлган туркий адабиёт билан ҳам алоқадорлигига оид илмий-назарий хулосалардан Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида 2021 – 2023-йилларга мўлжалланган ИЗ-20210201 рақамли “Алишер Навоий ижодининг хорижда ўрганилиши ва тарғиботи асосида кўп тилли мултимедиа тўпламини яратиш” номли амалий лойиҳада фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат оʻзбек тили ва адабиёти университети 2025-йил 5-июлдаги 01/4-2953-сон маълумотномаси). Натижада ушбу лойиҳа материаллари ирфоний мазмун ва орифона талқинлар ифодасининг туркий ва форсий адабиётдаги адабий-эстетик илдизлари, такомил жараёни ҳамда бир-бирига таъсирига оид янги маълумотлар, назарий қарашлар билан бойитилган;
Лутфий шеъриятидаги ирфоний мазмуннинг исломий-маърифий негизлари, ирфоннинг моҳиятан кенг қамровли тушунча эканлиги илк мутасаввифлар, сўфий ижодкорлар қарашлари асосида очиб берилгани, ирфоннинг уч тури (ирфони омма, ирфони хосса ва ирфони хос ал-хосса) ва уч даражаси (илм ул-яқин, айн ул-яқин, ҳақ ул-яқин) ҳақидаги қарашлар асослангани, турли тилларга мансуб адабий асарлардаги ирфоний маъно талқинида муаллифнинг ирфон турлари ва босқичларига нисбатан мавқейини инобатга олиш заруратига оид хулосалардан Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида 2021 – 2023-йилларда бажарилган ПФ-201912258 рақамли “Ўзбек адабиётининг кўп тилли (ўзбек, рус, инглиз тилларида) электрон платформасини яратиш” мавзусидаги амалий лойиҳада фойдаланилган (Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат оʻзбек тили ва адабиёти университети 2025-йил 5-июлдаги 01/4-2954-сон маълумотномаси). Натижада электрон платформа материаллари доирасида ўзбек адабиётининг жуда катта даврини қамраб олган мумтоз адабиётни тадқиқ этишда ирфон турлари ва даражаларини белгилаб олиш, жумладан, Лутфий ўз шеъриятида хослар ирфонини бадиий тасвирлаганини инобатга олишга оид муҳим илмий хулосалар чиқаришга эришилган.
Лутфийнинг услубан мажоз тариқида ижод қилувчи шоирлар тоифасига мансублиги ва ориф шахс ва шоир бўлгани, сўфиёна ҳаёт тарзи, ҳам зоҳирий, ҳам ботиний илмларни ўргангани, тасаввуф шайхи Шаҳобиддин Хиёбоний (Бистомий) ҳузурида расман сулук ўтагани, ўз шеъриятида ирфоний тимсол ва тушунчалар тизимидан маҳорат билан фойдалангани, ХИВ – ХВ асрлардаги туркий шеърият, хусусан, ўзбек-озарбайжон мумтоз ше'риятида кенг ёйилган ирфоний мазмуннинг эстетик замини Ибн Сино ижоди билан бошланган ирфоний адабиёт эканлигига оид илмий ма'лумот ва хулосалардан Ўзбекистондаги Ҳайдар Алиев номидаги Озарбайжон Маданият марказида 2023-2025-йилларга мўлжалланган ЎА-23-25 рақамли “Ўзбек-Озарбайжон адабий алоқалари” мавзусидаги фундаментал лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистондаги Ҳайдар Алиев номидаги Озарбайжон Маданият марказининг 2025-йил 21-июндаги АЗЕ /45 -сон маълумотномаси). Натижада Навоий, Фузулий ше'риятидаги ирфоний талқинларда Лутфий анъаналарининг давом этиши, тасаввуфий тимсолларнинг бадиий вазифаси, қамрови, уларнинг мазмунига оид илмий-назарий хулосалар ишлаб чиқишга хизмат қилган;
Лутфий шеъриятидаги ирфоний тимсол ва тушунчалар тизимини мазмунан диний-маърифий, табиат ашёлари, тана аъзолари, май ва нарса-буюмлар билан боғлиқ беш гуруҳга ажратиш мумкинлиги ҳамда улар орасида диний-маърифий ва тана аъзолари билан боғлиқ тимсол-тушунчалар етакчилик қилиши – тарсо, зуннор, куфр – имон, юз – зулф, қош – кўз, кўнгил каби орифона тимсол ва тушунчалар устуворлик касб этиши, ушбу туркумланиш кейинчалик ўзбек-озарбайжон мумтоз шеърияти намуналарида барқарорлашганига доир хулосалардан Озарбайжон Республикаси ФА Низомий Ганжавий номидаги Адабиёт институтида 2022 – 2025-йиллар учун мўлжалланган ЭҚА-23-25 рақамли “Мустақиллик даври ўзбек-озарбайжон адабий алоқалари ва етакчи тенденсиялари” мавзусидаги фундаментал лойиҳада фойдаланилган (Озарбайжон Республикаси ФА Низомий Ганжавий номидаги Адабиёт институтининг 2025-йил 3-июндаги № 757/А7-сон маълумотномаси). Натижада лойиҳада Лутфий, Навоий, Фузулий шеъриятида туркона тафаккур муштараклиги, ишқ, ирфон, тасаввуфга оид тушунча ва тимсоллар тасвирининг умумийлиги, ўрни ва аҳамияти каби масалаларни кенгроқ ёритишга эришилган.
