Олимова Гулҳаё Шамшер қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Ўсмирларда сурункали буйрак касалликлари ривожланиши хавф омиллари ва эрта ташхисот жиҳатларини баҳолаш» 14.00.05 – Ички касалликлар (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.1PhD/Tib3294.
Илмий раҳбар: Ахмедова Нилуфар Шариповна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат тиббиёт институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Бухоро давлат тиббиёт институти, DSc.04/30.04.2022.Tib.93.02.
Расмий оппонентлар: Нурбаев Фармон Эргашевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Абдуллаев Равшанбек Бабажанович, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Витебск давлат тиббиёт университети (Белоруссия).
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: ўсмир ёшдагиларда СБК ривожланишига таъсир этувчи хавф омилларини аниқлаш, уларнинг клиник ва лаборатор кўрсаткичлар билан боғлиқлигини баҳолаш асосида касалликни эрта аниқлаш ва олдини олиш чора тадбирларини мувофиқлаштириш.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ўсмирларда сурункали буйрак касаллиги ривожланиши аксарият ҳолларда клиник белгилари сезилмасдан, яширин (subclinical) ҳолатда кечиб, касалликни клиник симптомларга асосланиб аниқлаш имконияти пастлиги, эрта ташхисот учун хавф омиллари скрининги ва мақсадли ёрдамчи лаборатор усулларни қўллашга эҳтиёж борлиги асосланган;
хавф омилларининг ишонч интервали ва БКФТ кўрсатқичи билан боғлиқлик корреляциялари ҳисобланиб, улар асосида ўсмирларда СБК хавфини баҳоловчи интеграл баҳолаш индекси (IRI) ишлаб чиқилди, ҳамда IRI ≥ 7.6 балл бўлган ўсмирларда нефропатия ривожланиш эҳтимоли 3–4 баробар юқори эканлиги асосланган;
ўсмир ёшдагиларда кальций танқислиги (OR = 2,74; χ² = 37.6), C-реактив оқсил юқорилиги (OR = 1.63; χ² = 9.51), витамин Д танқислиги (OR = 1,97; χ² = 6,48) ва рух танқислиги (OR = 1.24; χ² = 4,31), сурункали буйрак касаллигини ривожлантирувчи энг кучли лаборатор предикторлар эканлиги исботланган;
ўсмир ёшдагиларда сурункали буйрак касаллиги ривожланишини башоратловчи хавф омиллари ва лаборатор маркерларга асосланган хавф индексини шкаласи ва нефропатияларни эрта аниқлаш ва олдини олишнинг поғонали мезонлари ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Ўсмирларда сурункали буйрак касалликлари ривожланиши хавф омиллари ва эрта ташхисот жиҳатларини баҳолаш натижасида олинган илмий хулосалар асосида:
биринчи илмий янгилик. Ўсмирларда сурункали буйрак касаллиги ривожланиши аксарият ҳолларда клиник белгилари сезилмасдан, яширин (subclinical) ҳолатда кечиб, касалликни клиник симптомларга асосланиб аниқлаш имконияти пастлиги, эрта ташхисот учун хавф омиллари скрининги ва мақсадли ёрдамчи лаборатор усулларни қўллашга эҳтиёж борлиги асосланган. Ижтимоий самарадорлиги: ўсмир ёшдагилар орасида СБК келиб чиқишига олиб келувчи хавф омилларини аниқлаш муҳим аҳамиятли бўлиб, букасалликни эрта аниқлаш ва олдини олиш самарадорлигига таъсир қилади. Иқтисодий самарадорлиги: ўсмир ёшдагиларда СБК ривожланишини олдини олишда хавф омилини аниқлаш ва бартараф этиш орқали катта ёшдаги аҳоли орасида СБК ва унинг оқибатидаги асоратлар камайишига эришилади. Ўсмирлар орасида СБК эрта аниқлаш уларнинг амбулатор ва стационар мурожаатини кайтириш ҳисобидан бюджетдан ташқари маблағлардан 148910 сўм иқтисод қилиш имконини берган. Хулоса. Ўсмирлар орасида СБК ривожланишига олиб келувчи хавф омилларини эрта аниқлаш ва бартараф этиш самарадорлиги исботланганлиги, нефропатия ривожланишини башоратлаш, олдини олиш тадбирлари ишлаб чиқилганлиги билан изоҳланади ва 148910 сўм сиқтисодий самарадорликка эришилган.
иккинчи илмий янгилик. хавф омилларининг ишонч интервали ва БКФТ кўрсатқичи билан боғлиқлик корреляциялари ҳисобланиб, улар асосида ўсмирларда СБК хавфини баҳоловчи интеграл баҳолаш индекси (IRI) ишлаб чиқилди, ҳамда IRI ≥ 7.6 балл бўлган ўсмирларда нефропатия ривожланиш эҳтимоли 3–4 баробар юқори эканлиги асосланган. Ижтимоий самарадорлиги: ўсмир ёшдагилар орасида уларни СБК ривожланиши хавф гуруҳларига ажратувчи прогностик матрица ва жадвални қўллаш симптомсиз кечаётган нефропатияларни эрта аниқлаш имконини яратади. Иқтисодий самарадорлиги: СБК ривожланишини башоратловчи хавф гурухини эрта аниқлаш ва профилактика қилиш эвазига нефропатиянинг оғир клиник даражалари даврида даволашга сарфланадиган харажатларни қисқартириш натижасида ҳар бир бемор учун бир йил давомида бюджет ҳисобидан 648104 га иқтисод қилиш имконини берган. Хулоса. Ўсмирлар орасида СБК эрта аниқлаш ва зўрайишини олдини олиш, унинг профилактикасига эришиш имкониятини берган.
учинчи илмий янгилик. ўсмир ёшдагиларда кальций танқислиги (OR = 2,74; χ² = 37.6), C-реактив оқсил юқорилиги (OR = 1.63; χ² = 9.51), витамин Д танқислиги (OR = 1,97; χ² = 6,48) ва рух танқислиги (OR = 1.24; χ² = 4,31), сурункали буйрак касаллигини ривожлантирувчи энг кучли лаборатор предикторлар эканлиги исботланган. Ижтимоий самарадорлиги ўсмирларда СБК ривожланишини эрта ташхислашда прогностик хусусиятга эга лаборатор маркерларни қўллаш орқали уларда буйрак фаолияти бузилиши зўрайиб бориши ва асоратланиши олдини олишга эришилган. Иқтисодий самарадорлиги: СБК ривожланишини башоратловчи ва эрта баҳоловчи лаборатор кўрсатгичларни эрта аниқлаш учун 178900 минг сўм сарфланади, бу СБК ривожлангандан кейин қўлланиладиган ташхисот ва даво харажатларидан 6,3 баравар арзон бўлиб, ҳар бир нафар беморга бир йилда бюджет ҳисобидан 496600 сўм,миқдордаги харажат иқтисод қилишга эришилган. Хулоса. Ўсмирлар орасида СБК ривожланишини эрта аниқлашнинг арзон ва самарали усулларини қўллаш ҳисобидан ҳар бир бемор учун 496600 сўмга иқтисод қилиш имконини берган.
тўртинчи илмий янгилик. Ўсмир ёшдагиларда сурункали буйрак касаллиги ривожланишини башоратловчи хавф омиллари ва лаборатор маркерларга асосланган хавф индексини шкаласи ва нефропатияларни эрта аниқлаш ва олдини олишнинг поғонали мезонлари ишлаб чиқилган. Ижтимоий самарадорлиги ўсмирлар орасида СБК ривожланишини эрта аниқлаш, шунингдек, унинг асоратланишини олдини олишнига мўлжалланган прогностик алгоритм тавсия этилади, СБЕ профилактикасига, тиббий текширувлар самарадорлиги ошишига эришилган. Иқтисодий самарадорлиги: хавф индекси ва мезонли алгоритм тадбиқ этилгунча СБК ривожланишини ташхислаш кечикиши, асоратлар билан кечганда ташхис қўйиш, даволашга қаратилаган чора тадбирлар учун бир йилда ўртача 2795211 сўм сарфланган бўлса, тавсиянома тадбиқ этилгач, бу харажатлар 1018300 сўмгача камайди. Тадқиқотлар бўйича ушбу чора тадбирлари бўйича ўтказилган усуллар бир бемор учун бир йилда ўртача 1776911 сўмга иқтисод қилиш имконини берган. Хулоса. Ўсмирлар орасида буйрак фаолияти бузилишини эрта аниқлаш, башоратлаш, хавф омилларини бартараф этиш муҳим аҳамиятга эга ҳамда ушбу чора тадбирлар асосида ҳар бир бемор учун 1776911 сўмга иқтисодий самарадорликка эришилган.
Ўсмирлар орасида сурункали буйрак касалликларини ривожланишига олиб келувчи хавф омилларини баҳолаш ва хавф гуруҳини аниқлаш, касалликни эрта аниқлашнинг клиник ва лаборатор усулларини такомиллаштириш ва унинг амалий ахамияти бўйича олинган илмий натижалар асосида ишлаб чиқилган “Ўсмир ёшдагиларда турли этиологияли нефропатияларни ташхислашнинг такомиллаштирилган лаборатор усули” деб номланган услубий тавсияномаси тасдиқланган (Бухоро давлат тиббиёт институтининг кенгашининг 2025 йил 30 январдаги 25-м/018 сон маълумотномаси). Натижалар соғлиқни сақлаш амалиёти, жумладан, Бухоро шаҳар тиббиёт бирлашмаси (15.02.2025 й; № 245-2-42-TB/2025); Бухоро вилояти Когон шахар тиббиёт бирлашмаси (13.02.2025 ; № 472-2-208-TB/2025) клиник амалиётига тадбиқ этилган. Илмий янгиликни бошқа соғлиқни сақлаш муассасаларига жорий этиш бўйича Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг 2025 йил 20 мартдаги 14\11-сон хулосаси олинган.
