Имомназаров Алишер Хасановичнинг
юридик фанлар доктори (DSc) ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри: “Кўздан кечириш институтини назарий-ҳуқуқий ва амалий муаммолари”, 12.00.09 - Жиноят процесси, криминалистика, тезкор-қидирув ҳуқуқ ва суд экспертизаси.
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.1.DSc/Yu299.
Илмий маслаҳатчи: Астанов Истам Рустамович, юридик фанлар доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Республикаси Ҳуқуқни муҳофаза қилиш академияси.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ҳуқуқни муҳофаза қилиш Академияси, DSc.31/31.12. 2020.Yu.67.01
Расмий оппонентлар: юридик фанлар доктори, профессор Вахабжан Каримов; юридик фанлар доктори, профессор Кулматов Шароф Асадович, юридик фанлар доктори, профессор Рахмонова Сурайё Махмудовна.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат юридик университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади кўздан кечириш институтини назарий-ҳуқуқий ва амалий муаммоларини ўрганиш ва улардан келиб чиқиб ушбу институтни такомиллаштиришга қаратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
кўздан кечириш чоғида топилган ва олинган барча излар, нарсалар, ҳужжатлар билан бирга электрон маълумотлар ҳам баённомада кўрсатилиши кераклиги, электрон маълумотларни мутахассис иштирокида қабул қилиб олиш тартибини белгилаш лозимлиги асослантирилган;
далиллар тақдим этилган ашёлар ва ҳужжатлар билан бир қаторда электрон маълумотларни қабул қилиш орқали ҳам тўпланиши, рақамли далиллар билан боғлиқ кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш чоғида кўрсатувларнинг ишончлилигини масофадан туриб текшириш учун ахборот тизимларидан фойдаланилиши мумкинлиги асослантирилган;
рақамли далилларни далил тури сифатида белгилаш, давлат сирлари бўлган нарсаларни ёки ҳужжатларни ёхуд электрон маълумотларни кўздан кечириш тартибини белгилаш, кўздан кечириш бўйича тергов ҳаракатлари олиб борилаётганда мутахассис иштирокисиз олинган электрон маълумотлар номақбул далиллар деб топилиши, электрон маълумотларни кўздан кечириш объекти сифатида белгилаш, электрон маълумотларни кўздан кечириш тартибини белгилаш лозимлиги асослантирилган;
суд-тиббий экспертизаси амалиётига виртуал аутопсия тадқиқотини босқичма-босқич жорий этиш лозимлиги асослантирилган;
ҳодиса жойини кўздан кечирган терговга қадар текширув, суриштирув, дастлабки тергов органлари томонидан судга оид экспертизалар тайинлаш жараёнини рақамлаштириш ва уни “E-ekspertiza” электрон ахборот тизимига юбориш орқали экспертиза муассасалари билан ўзаро электрон ахборот алмашинувини йўлга қўйиш мақсадга мувофиқлиги асослантирилган;
кўздан кечиришга оид тергов амалиётини ва қонунчиликни такомиллаштириш, терговчиларнинг малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш тизимини қайта кўриб чиқиш тартибини белгиловчи концепция ишлаб чиқиш ҳамда ҳодиса жойини кўздан кечириш тартибини белгиловчи Йўриқнома нормаларини моддий техник базасини янгилаш ва ахборот тизимларини киритиш орқали такомиллаштириш лозимлиги асослантирилган;
холислар иштирокида ўтказилиши шарт бўлган тергов ҳаракатларини аудио ва видеоёзув воситаларидан фойдаланган ҳолда амалга ошириш тартибини кенгайтириш, терговчиларнинг ҳодиса жойига боришини мониторинг қилиш, тергов ҳаракатларини расмийлаштириш жараёнини автоматлаштириш ҳамда уларнинг натижаларини электрон шаклда олиш, шунингдек тергов ҳаракатлари устидан онлайн назорат қилиш лозимлиги асослантирилган;
ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш, далилларни тўплашни рақамлаштириш мақсадида кўп функцияли “E-tergov” дастурий таъминотини жорий этиш, махсус “планшет”лар орқали сунъий интеллектдан фойдаланиш кераклиги асослантирилган;
турар жой ва бошқа кўчмас мулк дахлсизлиги қонун билан кафолатланиши, қонунда назарда тутилган ҳоллардан ташқари ҳеч ким бировнинг турар жойига ёки бошқа кўчмас мулкига унинг ихтиёрига қарши кириши мумкин эмаслиги асослантириб берилган;
кўздан кечириш жараёнида фақатгина жиноят ишига алоқадор бўлиши мумкин бўлган буюмлар олиб қўйилиши, шунингдек кўздан кечириш вақтида жиноят ишига алоқадор бўлмаган, бироқ тақиқланган ёки бошқа жиноятга дахлдор ашёлар аниқланган тақдирда улар олиб қўйилиши мумкинлиги ва бу ҳақда баённомада қайд этилиши лозимлиги асослантирилган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Кўздан кечиришни такомиллаштиришга оид тадқиқот натижалари қуйидагиларда ўз ифодасини топган:
кўздан кечириш чоғида топилган ва олинган барча излар, нарсалар, ҳужжатлар билан бирга электрон маълумотлар ҳам баённомада кўрсатилиши кераклиги ҳақидаги таклифдан ЖПКнинг 141-моддаси иккинчи қисмига ўзгартириш киритишда, электрон маълумотларни мутахассис иштирокида қабул қилиш тартибини белгилашга оид таклифидан ЖПКнинг 2041-моддаси учинчи қисмини шакллантиришда фойдаланилган (Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ҳузуридаги Парламент тадқиқотлари институтининг 2025 йил 24 сентябрдаги 9/dn-191-сон далолатномаси). Ушбу таклифларнинг амалга оширилиши кўздан кечиришда топилган электрон маълумотларни расмийлаштиришни такомиллаштириш ва мутахассиснинг уларни тўғри қабул қилиб олиш тартибини белгилашга хизмат қилади;
электрон маълумотларни қабул қилиш орқали ҳам далиллар тўпланиши мумкинлиги ҳақидаги таклифдан ЖПКнинг 87-моддаси биринчи қисмини ўзгартиришда, рақамли далиллар билан боғлиқ кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш чоғида ахборот тизимларидан фойдаланилиши мумкинлиги тўғрисидаги таклифдан ЖПКнинг 132-моддасини тўртинчи қисм билан тўлдиришда фойдаланилган (Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ҳузуридаги Парламент тадқиқотлари институтининг 2025 йил 24 сентябрдаги 9/dn-191-сон далолатномаси). Ушбу таклифларнинг жорий этилиши рақамли технологиялар ёрдамида кўрсатувларнинг ишончлилигини масофадан текшириш имкониятларини кенгайтиришга хизмат қилади;
рақамли далилларни далил тури сифатида белгилаш, электрон маълумотларни кўздан кечиришдаги тартибини белгилаш, кўздан кечириш бўйича тергов ҳаракатлари олиб борилаётганда мутахассис иштирокисиз олинган электрон маълумотлар номақбул далиллар деб топилиши, электрон маълумотларни кўздан кечириш объекти сифатида белгилашга оид таклифлардан ЖПКнинг тегишлича 81-моддаси иккинчи қисми, 89-моддаси биринчи қисми, 951-моддаси тўртинчи қисми, 135-моддаси биринчи қисми ҳамда 140-моддаси биринчи ва иккинчи қисмларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритишда фойдаланилган (Бош прокуратуранинг 2024 йил 24 декабрдаги далолатномаси). Ушбу таклифларнинг амалга оширилиши рақамли далилларнинг процессуал мақомини мустаҳкамлаш ва улардан тергов жараёнида фойдаланиш имкониятларини кенгайтиришга хизмат қилади;
суд-тиббий экспертизаси амалиётига виртуал аутопсия тадқиқотини жорий этишга оид таклифлардан Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2025 йил
8 сентябрдаги “Суд-экспертлик фаолиятини янада такомиллаштириш ва соҳага замонавий технологияларни кенг жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-270-сонли қарорининг 11-бандини ишлаб чиқишда фойдаланилган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги Республика суд-тиббий экспертиза илмий-амалий марказининг 2025 йил 24 сентябрдаги 01-03/1431-сон далолатномаси). Мазкур таклифнинг жорий этилиши кўздан кечириш самарадорлигини оширишга ва ўлим сабабларини аниқлашнинг янгича усулларини жорий этишга хизмат қилади;
ҳодиса жойини кўздан кечириш жараёнини рақамлаштириш ва уни
“E-ekspertiza” ахборот тизими орқали юбориш ҳамда электрон ахборот алмашинувини йўлга қўйиш ҳақидаги таклифлари Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2025 йил 8 сентябрдаги “Суд-экспертлик фаолиятини янада такомиллаштириш ва соҳага замонавий технологияларни кенг жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ–270-сонли қарори 2, 4-бандларининг “а”, “б” кичик бандларини ҳамда ушбу қарор билан тасдиқланган Дастурнинг
37-бандини тайёрлашда инобатга олинган (Х.Сулаймонова номидаги Республика суд экспертиза марказининг 2025 йил 24 сентябрдаги 29/1-1341-сон далолатномаси). Мазкур таклифнинг жорий этилиши кўздан кечириш натижасида олинган далилларни экспертиза текшируви учун юборилиши механизмларини янада соддалаштиришга ҳамда соҳага замонавий технологияларни жорий этишга хизмат қилади;
кўздан кечиришга оид тергов амалиётини ва қонунчиликни такомиллаштириш, терговчиларнинг малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш тизимини қайта кўриб чиқиш, кўздан кечиришга оид моддий техник база ва ахборот тизимларини янгилашга оид таклифлардан “Ҳодиса содир бўлган жой ҳолатини ўзгартириш, далилларни йўқотиш ёки йўқ қилишнинг олдини олишга қаратилган биринчи навбатдаги чора-тадбирларни кўриш тартиби тўғрисида”ги Йўриқноманинг янги лойиҳасини ишлаб чиқишда, шунингдек “2025–2030 йилларга мўлжалланган Ўзбекистон Республикасида кўздан кечириш тергов ҳаракатини такомиллаштириш истиқболлари” номли Концепция лойиҳасини тайёрлашда фойдаланилган (Бош прокуратуранинг 2025 йил 27 октябрдаги 15/02-1-2025-сонли далолатномаси). Мазкур таклифларнинг амалиётга жорий этилиши кўздан кечиришга оид тергов амалиётини ва қонунчиликни янада такомиллаштиришга хизмат қилади;
холислар иштирокида ўтказилиши шарт бўлган тергов ҳаракатларини аудио ва видеоёзув воситаларидан фойдаланган ҳолда амалга ошириш тартибини кенгайтиришга, терговчиларнинг ҳодиса жойига боришини мониторинг қилиш, тергов ҳаракатларини расмийлаштириш жараёнини автоматлаштириш ҳамда уларнинг натижаларини электрон шаклда олиш, шунингдек тергов ҳаракатлари устидан онлайн назорат қилишга оид таклифлардан Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Тергов фаолиятини янада такомиллаштириш ҳамда тергов сифатини оширишга қаратилган қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони лойиҳасининг 5-банди “б” кичик банди ва 10-бандини ишлаб чиқишда инобатга олинган (Бош прокуратуранинг 2025 йил 8 апрелдаги далолатномаси). Мазкур таклифнинг жорий этилиши кўздан кечиришда далилларни қайд этишнинг ишончлилигини ошириш ва шаффофлигини таъминлаш орқали жиноятларни очиш даражасини яхшилашга хизмат қилади;
ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечириш, далилларни тўплашни рақамлаштириш мақсадида кўп функцияли “E-tergov” дастурий таъминотини жорий этиш, махсус “планшет”лар орқали сунъий интеллектдан фойдаланишга оид таклифидан ““E-tergov” дастурий таъминотини яратиш ва амалиётга жорий этиш тўғрисида”ги “Йўл харитаси”нинг 1, 3, 5 ва 6-бандларини ишлаб чиқишда фойдаланилган (Бош прокуратуранинг 2025 йил 20 январдаги далолатномаси). Ушбу таклифнинг амалга оширилиши тергов жараёнини рақамлаштириш орқали жиноят ишлари бўйича ҳақиқатни аниқлаш имкониятларини кенгайтириш, замонавий технологиялардан фойдаланган ҳолда тергов ҳаракатларининг сифатини ошириш ва халқаро стандартлар даражасига кўтаришга ёрдам беради;
турар жой ва бошқа кўчмас мулк дахлсизлиги қонун билан кафолатланиши, қонунда назарда тутилган ҳоллардан ташқари ҳеч ким бировнинг турар жойига ёки бошқа кўчмас мулкига унинг ихтиёрига қарши кириши мумкин эмаслиги тўғрисидаги таклифдан янги таҳрирдаги ЖПК лойиҳасининг 12-моддасини ишлаб чиқишда фойдаланилган (Бош прокуратуранинг 2024 йил 19 ноябрдаги далолатномаси). Ушбу таклифнинг жорий этилиши кўздан кечириш тергов ҳаракатини ўтказишда турар жой дахлсизлигига оид конституциявий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш имкониятларини оширишга хизмат қилган;
кўздан кечириш жараёнида фақатгина ишга алоқадор бўлиши мумкин бўлган буюмлар ёки жиноят ишига алоқадор бўлмаган, бироқ тақиқланган ёки бошқа жиноятга дахлдор ашёлар олиб қўйилиши мумкинлиги ва бу ҳақда баённомада қайд этилиши лозимлиги тўғрисидаги таклифдан янги таҳрирдаги ЖПК лойиҳасининг 167-моддасининг олтинчи қисмини ишлаб чиқишда фойдаланилган (Бош прокуратуранинг 2024 йил 19 ноябрдаги далолатномаси). Бу таклифнинг жорий этилиши кўздан кечириш тергов ҳаракатини ўтказишда қонунийликни таъминлаш асосларини мустаҳкамлашга хизмат қилган.
