Сиддиқова Азиза Абдуғаффоровнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Икки тур Сcутеллариа ва Стачйс ҳиссариcа ўсимликларининг полисахаридлари”, 02.00.10 - Биоорганик кимё ( кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2019.2.PhD/К206.
Илмий раҳбар: Рахманбердиева Рано Каримовна, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўсимлик моддалари кимёси институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: ЎзР ФА акад. С.Й. Юнусов номидаги Ўсимлик моддалари кимёси институти, DSc.02/30.01.2020.К/Т.104.01.
Расмий оппонентлар: Нормахаматов Нодирали Сахобаталиевич, кимё фанлари доктори; Шомуротов Шавкат Абдуганиевич, кимё фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон миллий университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Сcутеллариа аденостегиа, С. cомоса ва Стачйс ҳиссариcа ўсимликларининг полисахаридларини тадқиқ қилиш. Глюкоарабиногалактанларнинг тузилиши, хоссалари ва уларнинг ўзига хос биологик фаолликларини аниқлашдан иборат. 
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги: 
илк бор Сcутеллариа аденостегиа, С. cомоса ва Стачйс ҳиссриcа нинг ер устки қисмларидан, қуйи молекулали бирикмалар ажратиб олингандан сўнг, сувда эрувчан полисахаридлар (СЕПС), пектин моддалари (ПМ) ва гемицеллюлозалар (ГМС) ажратиб олинган ва уларнинг физик-кимёвий хоссалари, моносахарид таркиблари ўрганилган;
Стачйс ҳиссариcа нинг ер устки қисмидан Мм 43.8 ва 29.5 кДа, моносахарид таркиби арабиноза қолдиқларига бой бўлган (50.54 ва 60.41%) сувда эрувчи полисахарид  фракциялари ПС-Ст-2 ва ПС-Ст-3 ажратиб олинган. Кимёвий ва ЯМР спектроскопия маълумотлари СЕПС макромолекуласи α- 3)-α-Араф-(1→), 4)-β-Хйлп-(1→ и →3-α-Глcп-(1→, 3,6- β-Галп фрагментларидан ва қайтарилмайдиган учида Т-α-Араф и Т-α-Глcп қолдиқларидан иборат эканлигини кўрсатган.  Олинган натижаларга асосланиб, Ст. ҳиссариcа СЕПС глюко- ва/ёки галактоксилоарабанлардан ташкил топганлиги исботланган;
Стачйс ҳиссариcа ва С. cомоса СЕПС нинг Лаcтобаcиллус cасеи К7 пробиотик штамининг ўсиши бўйича пребиотик фаоллиги аниқланди. Олинган маълумотларнинг таҳлили шуни кўрсатдики, МРС булонига Ст. ҳиссариcа СЕПС қўшилиши Лаcтобаcиллус cасеи К7 штамининг ўсишини янада ошишига ва СЕПС С. cомоса ва назорат билан солиштирганда (9 × 109 КОЕ/мл) соғлом ҳужайраларнинг титрини(2×1010 КОЕ/мл) юқори бўлишига олиб келган;
биринчи марта С. аденостегиа ва С. cомоса СЕПС ларидан ГАГ-Са ва ГАГ-Сcо глюкоарабиногалактанлар мос равишда ажратиб олинди ва уларнинг тузилиши кимёвий ва спектрал усуллар билан исботланди. Глюкоарабиногалактанлар ГАГ-Са ва ГАГ-Сcо тармоқланган полисахаридлар бўлиб, макромолекуланинг асосий занжири β-1,6 гликозид боғи билан боғланган галактопираноза қолдиқларидан иборат, бир-биридан ён занжирлари билан фарқ қилиши аниқланди. ГАГ-Са ён занжири β-Д-галактопираноза, α-Д-глюкопираноза, α-Л-арабинофураноза қолдиқлари ва унинг 1,3-боғи билан боғланган дисахарид фрагменти, шунингдек асосий занжирга C-3 билан боғланган 6-ОМе-α-глюкурон кислотасининг мавжудлиги билан ифодаланади;
ГАГ-Сcо эса C-2 ҳолатда терминал арабинофураноза ва глюкоза, шунингдек, α -Араф-(5→1)- α -Араф олигосахарид фрагменти мавжудлиги қайд этилди;
илк бор С. аденостегиа ва С. cомоса нинг сувда эрувчан полисахаридлари ва пектин моддаларининг фагоцитоз жараёнига, яъни нейтрофилларнинг фагоцитар индексига таъсири кўрсатилган;
биринчи марта С. сомоса полисахаридлари ва Аллиум cепа Л. пўстлоғининг қуруқ сувли экстракти (ППҚСЕ) асосида микробларга қарши фаолликка эга бўлган фитовосита ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. 
Икки тур Сcутеллариа ва Стачйс ҳиссариcа ўсимликларининг полисахаридларини тадқиқ қилиш бўйича олинган натижалар асосида биринчи марта С. cомоса полисахаридлари ва Аллиум cепа Л. (пиёз пўстлоғи) нинг қуруқ сувли экстракти (ППҚСЕ) асосида антимикроб фитовосита ишлаб чиқилган. 
Ушбу восита Псеудомонас аеругиноса 003841/114, Протеус мирабилис 9, Стапҳйлоcоccус ауреус ва Баcиллус субтилис БКМ бактерияларининг ўсишини самарали тарзда ингибирлаган. 
Илмий тадқиқот натижалари асосида микробларга қарши воситани ишлаб чиқиш усулига Ўзбекистон Республикасининг ИАП 7778 патенти олинган (реестрда 2024-йил 30-июлда рўйхатга олинган). Фитовосита пребиотик ва антибактериал таъсирга эга, шу жумладан микроорганизмларнинг антибиотикларга чидамли шаклларига қарши дори турларини кенгайтириш имконини беради.
Полисахаридларнинг биологик фаоллигини ўрганиш бўйича олинган илмий натижалар ЎзР ФА ЎМКИ нинг юқори молекулали ўсимлик моддалари кимёси лабораториясида базавий молиялаштириш доирасида 2021-2025-йилларда амалга оширилган тадқоқотларни бажаришда фойдаланилган (Маълумотнома №4/1255-497 27 феврал 2025 й.) Ўрганилаётган полисахаридларнинг пребиотик, фагоцитик ва микробларга қарши фаоллиги улар асосида янги доривор воситалар яратиш имконини беради. 
Полисахаридларнинг кимёвий тузилиши бўйича олинган илмий натижалар ЎзР ФА ЎМКИ нинг юқори молекулали ўсимлик моддалари кимёси лабораториясида базавий молиялаштириш доирасида 2021-2025-йилларда амалга оширилган тадқоқотларни бажаришда фойдаланилган (маълумотнома №4/1255-2476 17 октябр 2025 й.). Полисахаридларнинг биологик фаоллигининг кимёвий тузилишига боғлиқлигини ўрганиш уларнинг таъсир механизмларини очишга имкон беради. 

Yangiliklarga obuna bo‘lish