Хошимов Нозимжон Нумонжоновичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Экспериментал Алсгеймер касаллигида каламуш бош мия синаптосомалари калсий транспортига баъзи полифенолларнинг таъсири», 03.00.08 – Одам ва ҳайвонлар физиологияси, (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.1.DSc/B220.
Илмий маслаҳатчи: Насиров Қобил Эркинович, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Миллий университети ҳузуридаги Биофизика ва биокимё институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети Биофизика ва биокимё институти ҳузуридаги илмий даражалар берувчи DSc.03/30.12.2019.В.01.13. рақамли илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: Кучкарова Любов Салижановна, биология фанлари доктори, профессор; Абдуллаев Искандар Фатхуллаевич, биология фанлари доктори; Гафуров Махмуджон Бакиевич, кимё фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Наманган давлат университети
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Алсгеймер касаллиги моделлаштирилган каламушларнинг бош миясидаги синаптик ўтказувчанликнинг ҳужайра ички Cа2+- динамикасининг ўзгаришига асосланиб, нерв ҳужайраларининг ион–транспорт тизимлари ва қўзғалиш/ тормозланиш рецепторлари комплексларининг функсияларидаги ўзгаришларга полифенол бирикмалар таъсирини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ПC-6, ПC-7, ПC-8 ва эуфорбин полифеноллари калсий транспорти тизимлари ва НМДА рецепторлари фаоллигини сезиларли даражада модуляциялаши орқали нейромедиаторларнинг экзоцитозини ўзгартириши аниқланган;
ПC-6 ва эуфорбин НМДА рецептори фаоллигини ва ҳужайра функсиясини ўзгартириб, глутамат агонисти сифатида таъсир қилиши аниқланган;
ПC-7 НМДАнинг Мг²+ -сезувчи жойларига таъсир кўрсатиши, ПC-8 эса глицинни боғланувчи жойини модуляция қилиши туфайли, калсийнинг ҳаддан ташқари юкланиши ва эксайтотокцикликни олдини олиш орқали нейропротексияга ёрдам бериши аниқланган;
Эуфорбин ва ПC-6 ГАМК-А рецепторларини ижобий модуляция қилиши ва Л-типли калсий каналларини (айниқса нифедипин/циннаризин билан) ингибирлаши, Cа²+ оқимини ва глутамат чиқарилишини камайтириши кўрсатилган.
Эуфорбин ва ПC-6 леветирацетамнинг пресинаптик калсий оқимини ва глутамат чиқарилишини ингибирлашини кучайтираши ва НЕ - норадреналин, ДА – дофамин, 5-ҲТ - серотонин сигнализациясига таъсир қилувчи α- ва β-адренергик рецепторларни модуляция қилиши кўрсатилган.
Алсгеймер касаллиги моделларида ПC-6, ПC-7, ПC-8 ва эуфорбин НМДА десенсибилизациясини модуляция қилишини, ЛТCC ни ингибирлаши, ГАМКергик ва СВ2А фаоллигини ошириши, НCХ ва адренергик сигнализацияни бошгқариши орқали калсий мувозанатини тиклаши аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
ПC-6, ПC-7, ПC-8 ва Эуфорбин полифенолларининг назоратда ва Алсгеймер касаллиги моделида каламуш бош мия синаптосомаларида Cа2+-транспортига таъсирини аниқлаш ва коррексиялаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Эуфорбин ва ПC-6 полифенолининг Алсгеймер касаллиги моделида НМДА-рецепторининг Л–глутамат кислота таъсирига рақобатлашиш асосида таъсир кўрсатишидан олинган натижалар, Хитой фанлар академиясининг Шинжон физика ва кимё техника институтининг қурғоқчил ҳудудлардаги ўсимлик ресурслари ва кимёси лабораториясининг ГҲЗҲКҲ12-2023-07-сонли лойиҳасида полифенолларнинг фармакологик хусусиятларини аниқлашда фойдаланилган (Хинжианг Течниcал Институте оф Пҳйсиcс анд Чемистрй CАС, институтининг 2023 йил 10 августдаги № 830011 - сон маълумотномаси). Натижада биологик фаол бирикмаларнинг нерв ҳужайраси ионотроп нерв рецепторлари орқали Cа2+-транспортига таъсир механизмларини аниқлашда фойдаланиш имконини берган;
назоратда ва Алсгеймер касаллиги шароитида ПC-8 полифеноли НМДА-рецепторининг глицин таъсирига рақобатлашиш асосида, ПC-7 полифеноли эса НМДА-рецепторининг Мг2+ таъсирига таъсир этиб, НМДА-рецептори орқали бўладиган калсий динамикасининг ўзгаришини тартибга солиши тўғрисида олинган натижалардан Хитой фанлар академиясининг Шинжон физика ва кимё техника институтининг қурғоқчил ҳудудлардаги ўсимлик ресурслари ва кимёси лабораториясининг ГҲЗҲКҲ12-2023-07-сонли лойиҳасида полифенолларнинг фармакологик хусусиятларини аниқлашда фойдаланилган. (Хинжианг Течниcал Институте оф Пҳйсиcс анд Чемистрй CАС, институтининг 2023 йил 10 августдаги № 830011 - сон маълумотномаси). Натижада биологик фаол бирикмалар таъсирида синаптосома мембранаси Cа2+–транспорти блокланиши ва поссинаптик мембранадаги НМДА–рецептори орқали ҳужайра ички Cа2+ консентрациясининг камайиши асосида нейропротектор хоссаларини тавсифлаш имконини берган;
полисахарид ва полифенолларнинг антикоагулянт, тромбоцит ва нерв ҳужайралари калсий транспортини ҳамда гемостаз тизими омилларини ингибирловчи хоссаларидан импакт-факторга эга хорижий илмий журналларда бошқа биологик фаол бирикмаларнинг таъсир механизмларини аниқлашда фойдаланилган (Интернатионал Жоурнал оф Ақуатиc Ресеарч анд Энвиронментал Студиес 2025, В. 85, Сcопус CитеСcоре 0.5; Трендс ин Сcиенcес 2025, В. 22, Сcопус CитеСcоре 1.8; Ресеарч Жоурнал оф Пҳармаcй анд Течнологй. 2023, В.16 (12), Сcопус CитеСcоре 1.5; Бразилиан Жоурнал оф Биологй, В. 85, Сcопус CитеСcоре 3.2). Илмий натижаларнинг қўлланилиши полисахаридлар ва биологик фаол бирикмаларнинг ҳужайраларга таъсир қилишида калсий ион транспорт тизимлари иштирокини тавсифлаш имконини берган;
нерв ва тромбоцит ҳужайралари мембранасидаги калсий транспорти жараёнларини молекуляр механизмларини биологик фаол моддалар ёрдамида бошқарувчанлигини аниқлаш орқали Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлигидан фойдали моделга патент олинган (№ ФАП 01809. 2022 й.). Натижада антикоагулянт таъсирга эга бўлган родентицид препарат ишлаб чиқариш имконини берган.
ПC-6, ПC-7, ПC-8 ва Эуфорбин полифеноларининг каламуш қон плазмасига ингибирловчи таъсири бўйича олинган натижалардан № МУК -2021-38 рақамли «Румех Л. ўсимликларини тизимли фитокимёвий тадқиқотлар асосида бактерия ва ўсмаларга қарши активлигини ўрганиш» лойиҳасида ПC-6, ПC-7, ПC-8 ва Эуфорбин полифеноларининг антикоагулянт хоссаларидан Эмодин фенол бирикмасининг тромбоцит ҳужайраларига антикоагулянт таъсир механизмини тавсифлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси фанлар академиясининг 2024 йил 17 июлдаги №4/1255-1623-сонли маълумотномаси) Натижада, Эмодин фенол бирикмасининг тромбоцит ҳужайраларига протектор таъсир механизмини аниқлаш ва Эмодин фенол бирикмасининг гемостаз тизимидаги ХИИ, ХИ плазма омиллари ва тромбоцитларни блокловчи таъсир механизмини тавсифлаш имконини берган.