Усманова Умида Иминжановнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси химояси хақида эълон

I. Умумий маълумотлар: 
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Семизлик билан хасталанган беморларда артериал гипертензия ривожланишининг хавф омиллари ва клиник-лаборатор, молекуляр-генетик жихатлари» 14.00.05 – «Ички касалликлар» ва 14.00.43 - «Профилактик тиббиёт» (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.3.DSc/Tib1123.
Илмий рахбарлар: Мусашайхов Умиджон Хусанович, тиббиёт фанлари доктори, доцент, Набиева Дилдора Абдумаликовна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Андижон давлат тиббиёт институти. 
Илмий кенгаш фаолият кўрсатаётган муассаса номи: Тошкент давлат тиббиёт университети ҳузуридаги DSc.04/30.12.2019/Tib.30.02 рақамли илмий кенгаш асосидаги бир марталик илмий кенгаш.  
Расмий оппонентлар: Мухамедова Муяссар Гафуржановна, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Парпибаева Динора Аюповна, тиббиёт фанлари доктори, доцент; Фазилов Абдуқаҳҳор Вохидович, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Самарқанд давлат тиббиёт университети.
Диссертациянинг йўналиши: амалий аҳамиятга молик.  
II. Тадқиқотнинг мақсади: семизлиги бўлган беморларда артериал гипертензия ривожланиш хавфини эрта башорат қилиш усулларини такомиллаштириш мақсадида клиник-лаборатория ва молекуляр-генетик хусусиятларни баҳолашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
тана вазни индекси юқори бўлган шахсларда ET-1 миқдорининг ортиши ва eNOS фаоллигининг пасайиши натижасида эссенциал артериал гипертензия ривожланиш хавфи ортиши аниқланган;
EDN1 гени Lys198Asn полиморфизмининг Asn/Asn мутант генотипи семизлиги мавжуд беморларда эссенциал артериал гипертензия ривожланиши учун ирсий мойилликни кўрсатувчи потенциал биомаркер эканлиги аниқланган;
ADRB1 гени Arg389Gly полиморфизмининг Arg/Arg гомозигот генотипи гипертония касаллиги ривожланишига протектив таъсирга эга эканлиги, аксинча Arg/Gly гетерозигот генотипи эса тана вазни юқори беморларда ушбу хасталикни ривожланишига аддитив таъсир кўрсатиши аниқланган;
EDN1 генининг мутант Asn/Asn генотипи мавжудлиги ЕТ-1 экспрессиясининг ошишига олиб келиши исботланган;  
суткалик артериал босим мониторинги натижаларига кўра, ADRB2 гени Glu/Glu гомозигот генотипига эга беморларда тунги қон босимнинг кундузги кўрсаткичларга нисбатан 20% ва ундан ортиқ даражада пасайиши ва улар over-dipper туридаги қон босим  профилига эга эканлиги исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Семизлик негизида эссенциал артериал гипертензия ривожланиш хавфи ва клиник кечишини башорат қилишнинг клиник-лаборатор маркерларини баҳолаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:  
биринчи илмий янгилик: тана вазни индекси (ТВИ) юқори бўлган инсонларда ET-1 миқдорининг ортиши ва eNOS фаоллигининг пасайиши натижасида ЭАГ ривожланиш хавфи ортиши аниқлаганлиги Фарғона жамоат саломатлиги тиббиёт институти кўп тармоқли шифохонаси бўйича 2025 йил 28 апрелдаги 24-сон ва Республика ихтисослаштирилган кардиология илмий-амалий тиббиёт маркази Наманган филиали бўйича 2025 йил 27 майдаги 49i/t-сон буйруқлари билан амалиётга жорий этилган. (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги илмий техник кенгашнинг 2025 йил 17 июлдаги 22/39-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: зардобда ЕТ-1 миқдорини ЭАГ ривожланиш хавфини ва унинг оғирлик даражасини баҳолашда барқарор маркер сифатида қўллаш, семизликка эга беморларда касалликни эрта аниқлаш, профилактика ва даволаш чора-тадбирларини ўз вақтида бошлаш имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги: ЕТ-1 ва eNOS даражасини эрта босқичда баҳолаш орқали гипертония касаллиги ривожланишини эрта аниқлаш имконияти яратилади, бу қўшимча лаборатор ва инструментал текширувларга эҳтиёжни камайтиради. Шу билан вақт ва моддий ресурслар тежалиб, ўз вақтида профилактик чора-тадбирларни амалга ошириш орқали ногиронлик даражасини пасайтириш ҳамда беморлар учун моддий харажатларни қисқартириш имконини беради. Хулоса: юкори тана вазни ва семизликка эга беморларда қондаги ЕТ-1 миқдорини баҳолаш ЭАГ оғирлигини аниқлашда ишончли маркер сифатида кўриб чиқилиши мумкин. Бу эса гипертония касаллиги ривожланиш хавфини ва унинг клиник кечишини башоратлашда муҳим аҳамиятга эга;
иккинчи илмий янгилик: EDN1 гени Lys198Asn полиморфизмининг Asn/Asn мутант генотипи семизлиги мавжуд беморларда ЭАГ ривожланиши учун ирсий мойилликни кўрсатувчи потенциал биомаркер эканлиги аниқланганлиги Фарғона жамоат саломатлиги тиббиёт институти кўп тармоқли шифохонаси бўйича 2025 йил 28 апрелдаги 24-сон ва Республика ихтисослаштирилган кардиология илмий-амалий тиббиёт маркази Наманган филиали бўйича 2025 йил 27 майдаги 49i/t-сон буйруқлари билан амалиётга жорий этилган. (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги илмий техник кенгашнинг 2025 йил 17 июлдаги 22/39-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: ишлаб чиқилган усулнинг жорий этилиши семизлиги мавжуд беморларда ЭАГ ва унинг салбий оқибатларини эрта башорат қилиш, ногиронликни камайтириш ва беморларнинг ҳаёт сифатини яхшилаш имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги: EDN1 (Lys198Asn) полиморф локусини текшириш касалликни ривожланиш хавфини аниқлаш, даволаш ва профилактик чора-тадбирларини ўз вақтида амалга ошириш, беморларда узоқ муддатли ногиронлик ҳолатларини камайтириш, ҳаёт сифатини яхшилаш ва меҳнат қобилиятини сақлаб қолиш имконини беради. Хулоса: EDN1 Lys198Asn полиморфизмини текширишни амалиётга жорий этиш орқали эссенциал артериал гипертензия ривожланишини олдини олиш ва профилактик тадбирларни ўз вақтида режалаштириш ҳамда амалга ошириш имкони яратилади. 
учинчи илмий янгилик: ADRB1 гени Arg389Gly полиморфизмининг Arg/Arg гомозигот генотипи гипертония касаллиги ривожланишига протектив таъсирга эга эканлиги, аксинча Arg/Gly гетерозигот генотипи эса тана вазни юқори беморларда ушбу хасталикни ривожланишига аддитив таъсир кўрсатиши аниқланганлиги Фарғона жамоат саломатлиги тиббиёт институти кўп тармоқли шифохонаси бўйича 2025 йил 28 апрелдаги 24-сон ва Республика ихтисослаштирилган кардиология илмий-амалий тиббиёт маркази Наманган филиали бўйича 2025 йил 27 майдаги 49i/t-сон буйруқлари билан амалиётга жорий этилган. (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги илмий техник кенгашнинг 2025 йил 17 июлдаги 22/39-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: юқори тана вазни ва семизликка эга беморларда ЭАГ ривожланишининг хавф омилларини эрта аниқлаш, уни клиник кечишини эрта башорат қилиш имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги: ADRB1 гени Arg389Gly полиморфизмини ўрганиш ЭАГ ривожланиш хавфи мавжуд бўлган беморларда бирламчи профилактика тадбирларини ўз вақтида режалаштириш ва амалга ошириш орқали давлат бюджети маблағларини тежаш имконини беради. Хулоса: ушбу тоифадаги беморларда касаллик асоратларининг ривожланишини эрта башорат қилиш ногиронлик ва ўлим даражасини сезиларли даражада камайтириш имконини берган. Бу эса, ўз навбатида, даволаш билан боғлиқ харажатларни қисқартириш орқали ҳам беморларга, ҳам давлатга юк бўлаётган ижтимоий-иқтисодий зарарларни камайтиришга хизмат қилади;
тўртинчи илмий янгилик: EDN1 генининг мутант Asn/Asn генотипи мавжудлиги эндотелин-1 экспрессиясининг ошишига олиб келиши исботланганлиги Фарғона жамоат саломатлиги тиббиёт институти кўп тармоқли шифохонаси бўйича 2025 йил 28 апрелдаги 24-сон ва Республика ихтисослаштирилган кардиология илмий-амалий тиббиёт маркази Наманган филиали бўйича 2025 йил 27 майдаги 49i/t-сон буйруқлари билан амалиётга жорий этилган. (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги илмий техник кенгашнинг 2025 йил 17 июлдаги 22/39-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: ADRB1 гени Arg/Gly ҳамда Gly/ Gly полиморф локусларини амалиётга жорий этиш ЭАГ да асоратлар ривожланиш хавфини камайтириш, тиббий ёрдам сифатини ошириш ва унинг профилактикасининг ижобий самарадорлигига эришиш имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги: молекуляр-генетик тадқиқотлардан фойдаланиш орқали ЭАГ ривожланиш хавфини ва унинг клиник кечишини эрта башорат қилиш, ушбу касалликни аниқлаш, кузатиб бориш ва даволашга сарфланадиган маблағларни сезиларли даражада камайтириш имконини беради. Хулоса: молекуляр-генетик текширувлар орқали беморларда ЭАГ ривожланиш хавфини камайтириш натижасида бюджет маблағларини ва бюджетдан ташқари маблағларни иқтисод қилиш имконини беради;
бешинчи илмий янгилик: суткалик артериал босим мониторинги натижаларига кўра, ADRB2 гени Glu/Glu гомозигот генотипига эга беморларда тунги қон босимнинг кундузги кўрсаткичларга нисбатан 20% ва ундан ортиқ даражада пасайиши ва улар over-dipper туридаги қон босим  профилига эга эканлиги аниқланганлиги Фарғона жамоат саломатлиги тиббиёт институти кўп тармоқли шифохонаси бўйича 2025 йил 28 апрелдаги 24-сон ва Республика ихтисослаштирилган кардиология илмий-амалий тиббиёт маркази Наманган филиали бўйича 2025 йил 27 майдаги 49i/t-сон буйруқлари билан амалиётга жорий этилган. (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги илмий техник кенгашнинг 2025 йил 17 июлдаги 22/39-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: суткалик артериал босимнинг ноқулай профили (over-dipper) бўйича юқори хавф гуруҳ беморларни ўз вақтида аниқлаш ва юрак қон-томир асоратларини (ЮҚТА) индивидуал тарзда олдини олиш имконини беради. Иқтисодий самарадорлиги: йўналтирилган диагностик ёндашув даволаш харажатларини оптималлаштириш, беморларни стационарга ётқизиш ҳолатларини қисқартириш ва соғлиқни сақлаш тизимида ресурслардан оқилона фойдаланиш самарадорлигини оширишга хизмат қилади. Хулоса: йўналтирилган текширув орқали беморларда ЭАГ ривожланиш хавфини камайтириш натижасида даволаш харажатлари қисқаради ва соғлиқни сақлаш тизимида ресурсларни иқтисод қилиш имконини беради;