ISMATOV Dilmurat Nurullaevich: «Aromatik keto- va karbon kislotalar asosida biologik faol birikmalar sintezi, ularni olish texnologiyalarini ishlab chiqish» (02.00.14), Toshkent kimyo-texnologiya instituti (100011, Toshkent, A.Navoiy ko‘chasi, 32. Tel.: 244-79-18, faks: 244-79-17, txti-info@mail.ru), (dissertatsiya rus tilida).
Ilmiy maslahatchi: U.M. Azizov
Dissertatsiya bajarilgan muassasa: Toshkent kimyo-texnologiya instituti va A.Sultonov nomli O‘zbekiston kimyo-farmatsevtika ilmiy-tadqiqot instituti
Rasmiy opponentlar: Sh.Sh.Sagdullaev, M.P.Yunusov, A.Ikromov
Yetakchi tashkilot: O.Sodiqov nomli O‘zR FA Bioorganik kimyosi instituti
Dissertatsiya yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik
I. Tadqiqotning maqsadi: alkilaromatik uglevodorodlarni oksidlash natijasida aromatik keto- va karbon kislotalarni olishning nazariy va amaliy asoslarini yaratish; ular asosida biologik faol moddalarni sintezi va ularni ishlatish bilan bog‘liq amaliy muammolar echimini topish.
II. Dissertatsiya natijalarining ilmiy yangiligi:
1,3- va 1,4-dietilbenzol, metiletilbenzollarni kaliypermanganatning eritmasi bilan oksidlash natijasida 1,3- va 1,4- benzolmonoketodikarbon va 1,3- va 1,4-benzoldiketodikarbon kislotalarini maksimal hosil bo‘lishining optimal sharoitlari aniqlandi hamda ularni yagona holida ajratib olish usuli ishlab chiqildi va ular asosida 40 dan ortiq yangi hosilalan sintez qilindi. (Acta Cryst. -Buyuk Britaniya, 2012. -E.68. -B. 464-473.);
1,3- va 1,4-benzolketodikarbon kislotalari aralashmasi asosida o‘simliklarni o‘sishini jadallashtiruvchi ketostim va ketostim-K preparatlari sintez qilindi va ularning sanoatda ishlab chiqarish texnologiyalari yaratildi. (Kimyo va kimyoviy texnologiya. -Toshkent, 2011. -№4. -B. 35-37.);
ilk bor 2,4-Dixlorbenzoy kislotasi va 2-butindiol-1,4 o‘rtasidagi eterifikatsiya jarayoni mukammal o‘rganilganda reaksiya aralashmasi tarkibida 1,4-bis-(2,4-dixlorbenzoiloksi)-butin-2 qatorida 2,4-dixlorbenzoiloksibutin-2-ol-4 hosil bo‘lishi aniqlandi va 1,4-bis-(2,4-dixlorbenzoiloksi)-butin-2 va fenilazid o‘rtasidagi siklo birikish jarayonidan yallig‘lanish kasaliga qarshi 1-fenil-4,5-bis-(2,4-dixlorbenzoiloksimetil)-1,2,3-triazol dorivor (dixlotazol) moddasi olindi. (№ IAP 02766 raqamli O‘zR Patenti, Rasmiy axborotnoma. -2005. -№4.).
III. Dissertatsiyaning amaliyotga joriy etilgan natijalari va ularning samaradorligi: dissertatsiya ishi bajarish mobaynida bir qator yangi birikmalar sintez qilinib, ular qatoridan biostimulyatorligi va yallig‘lanishga qarshi faol xususiyatli moddalar aniqlandi. 1,3- va 1,4- benzolmonoketodikarbon va 1,3- va 1,4- benzoldiketodikarbon kislotalar aralashmalari asosida g‘o‘za hosildorligini 10-15% ga oshiruvchi ketostim va ketostim-K preparatlari yaratildi. Preparat paxta chigitini namlab ekishda biostimulyator sifatida ishlatishga tavsiya etildi. (O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligida ishlatish uchun ruxsat etilgan pestisidlar va agroximikatlar ro‘yxati. -Toshkent, 2013. -B.293.). 2,4-dixlorbenzoy kislota hosilasi asosidayallig‘lanish kasaliga qarshi yaratilgan dixlotazol preparatini olish texnologiyai ishlab chiqildi va uni 3% li surtma shakli tibbiyot amaliyotida qo‘llanilish uchun ruxsat etildi. (O‘zR SSV tomonidan 2000 yil 6 oktyabrda berilgan 014-00-sonli guvohnoma).
