Рашидова Камила Хамидовнанинг  
 фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармоғи): “НиМП (М=Cо, Фе, Cу) катализаторлари: синтези, тавсифи ва электрокимёвий жараёнларда қўллашнинг физик-кимёвий асослари”, 02.00.04 – Физик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2025.2.DSc/К218.
Илмий маслаҳатчи: Каттаев Нуритдин Тўраевич, кимё фанлари доктори, профессор. 
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Миллий университети. 
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, DSc03/30.12.2019.К.01.03.
Расмий оппонентлар: Раҳманбердиев Гаппар, кимё фанлари доктори, профессор; Юнусов Мирахмат Пўлатович, техника фанлари доктори, профессор; Бекчанов Даврон Жумазарович, кимё фанлари доктори, профессор. 
Етакчи ташкилот: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Умумий ва ноорганик кимё институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади НиМП (М = Cо, Фе, Cу) катализаторлари: синтези, тавсифи ва электрокимёвий жараёнларда қўллашнинг физик-кимёвий асосларини тадқиқ қилишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
ўтиш металлари асосида янги НиМП (Cо, Фе, Cу) биметалл фосфидларини гидротермал усулда синтез қилинган;
биметалл фосфид Ни-Cо-П бирикма таркибидаги [Ни2+], [Cо2+], [П] ионлар нисбати 1:1:5 нисбатида турғун фосфорли фазалар ҳосил қилиши, сканерловчи электрон микроскопия (СЕМ) ва энергия дисперсион спектроскопиясидан (ЭДС) олинган таҳлиллар асосида тасдиқланган;
биметалл фосфидларнинг ТГ–DSC таҳлили натижасида катализаторлар (Ни–Cо–П, Ни–Cу–П ва Ни–Фе–П) юқори термик хусусиятга эгалиги, фаол фазаларнинг кристалланиши 600–620°C да, фосфидланиш ва қайта кристалланиш босқичларидаги активатланиш энергияси 90–120 кЖ/мол бўлиб, термик барқарорлиги исботланган;
никел асосидаги биметалл фосфидларнинг электр ўтказувчанлик хусусиятлари: кучланиш 0,1 дан 1,0 В оралиғида турғун эканлиги тасдиқланган;
никел асосидаги биметалл фосфидлар таркибидаги Ни элементи ҲЕР (водород ажралиш реакцияси) ва ОЕР (кислород ажралиш реакцияси) учун фаол марказларни ҳосил қилган, Cо, Cу ва Фе эса электрон ўтказувчанликни ошириб, Ни атомлари билан синергик таъсир кўрсатган, П атомлари эса электрон зичлигини бошқариб, фаол марказларнинг барқарорлигини таъминлаган. Фаоллик қонунияти (ҲЕР учун) Ни–Cо–П > Ни–Cу–П > Ни–Фе–П қаторида ортиб бориши исботланган;
биметалл катализаторлар (Ни-Cо-П, Ни-Фе-П, Ни-Cу-П,) ултрабинафша нурланиш таъсирида ва ёритилмаган шароитда ҳам Ом қонунига мос келадиган чизиқли оқим-кучланиш хусусиятларига эгалиги, заряд ўтказишнинг қаршилик қиймати,  тақиқланган соҳа кенглиги  Ни–Фе–П учун 2,31 эВ, Ни–Cу–П учун 2,05 эВ ва Ни–Cо–П учун 1,96 эВ га тенглиги тасдиқланган; 
ишқорий муҳитда ҲЕР жараёнида Ни–Cо–П катализаторининг фаоллиги КОҲ концентрациясининг ошиши билан кучланишнинг пасайиши кузатилиб, бу биметал  катализаторнинг ҲЕР жаратонида водород ажралиш реакциялари кинетикасини тезлаштириши исботланган;
О–Ҳ боғининг узилишида Ни–Cо–П таркибидаги Ни атомлари, Cо атомлари эса водороднинг адсорбсия барқарорлигини оширишда иштирок этиб, ток зичлиги −10 мА/см² бўлганда: 1 М КОҲ муҳитида кучланиш − 0,87 В га, 3 М КОҲ муҳитида эса − 0,81 В га тенглиги аниқланиб, ҲЕР кинетикасини тезлашиши тасдиқланган;
никел асосидаги Ни–Cо–П биметалл фосфидининг 20°C ҳарорат ва 730 ± 10 мм босимда CО, НҲ₃, Ҳ₂, Ч₄ ва CО₂ газларига нисбатан селективлиги ҳамда сенсор хусусиятлари аниқланиб, водород гази (Ҳ2) миқдорини аниқлашда сенсор хатоси 4 % дан ошмаслиги, бу эса рухсат этилган чегарадан паст эканлиги тасдиқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Янги биметалл фосфид бирикмаларининг синтези, уларнинг физик-кимёвий ва электр-кимёвий хоссалари, сув электролизи жараёнидаги каталитик фаоллиги ҳамда газларга нисбатан селектив сенсор сезувчанлигига оид илмий тадқиқот натижалари асосида:
электр ўтказувчан биметалл фосфидли катализаторларнинг ярим ўтказувчанлик хусусиятлари “Вмах Буилдинг Материалс” МЧЖ қўшма корхонасида ўрганилди (№74/А-сонли маълумотнома 2025 йил 11 апрел). Синтез қилинган биметалл фосфидлардан ярим ўтказувчи компонентлар сифатида амалиётга қўллаш имконини берган;
электр ўтказувчан биметалл фосфид электрокатализаторлари “Шўртан нефт ва газ қазиб чиқариш бошқармаси” лабораториясида (“Ўзбекнефтгаз” АЖ “Шўртан нефт ва газ қазиб чиқариш бошқармаси”нинг 2025-йил 4-февралдаги №АОЭ/ЭД-423-сонли маълумотномасига асосан) Ч4, CО, Ҳ2, НҲ3 ва CО2 газларини аниқлаш бўйича муваффақиятли синовдан ўтказилди ва амалиётга жорий қилинди. Натижада ишлаб чиқариш жараёнида ҳосил бўладиган хавфли водород газини аниқлаш имконияти яратилган. Бу эса ишлаб чиқариш ҳамда маъмурий бинолардаги ёпиқ тизимларда водород консентрациясини назорат қилиш имконини берган;
уч ўлчамли ўз-ўзини қўллаб-қувватлайдиган икки функсияли биметалл фосфид электрокатализаторларини синтез қилиш учун ишлаб чиқилган усуллар 2023-2024 йилларда бажарилган АЛ-5921333212 “CО2 ни C2+ маҳсулотларига юқори самарали ва селектив конверсияси учун гетероўтувчан фотокатализаторларнинг модификацияси” мавзусидаги халқаро фундаментал лойиҳада фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигининг 2025 йил 18 апрелдаги 03/10-1078-сон маълумотномаси). Натижада янги юқори самарали электрокатализаторлари олиш имкониятларини очиб берган.
 

Yangiliklarga obuna bo‘lish