Ҳусенов Қахрамон Шайимовичнинг
 фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I.Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармоғи): “Айрим оралиқ металл ионларининг 1,3,4-тиадиазол ҳосилалари ва аминокислоталар билан комплекс бирикмалари”, 02.00.01 – Ноорганик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2022.4.DSc/К140. 
Илмий маслаҳатчи: Умаров Бако Бафаевич, кимё фанлари доктори, профессор. 
Диссертация бажарилган муассаса номи: Навоий давлат кончилик ва технологиялар университети. 
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, DSc 03/30.12.2019.К.01.03.
Расмий оппонентлар: Кадирова Шахноза Абдухалиловна, кимё фанлари доктори, профессор; Ибрагимов Азиз Бахтиёрович, кимё фанлари доктори, профессор; Касимов Шерзод Абдузаирович, кимё фанлари доктори, профессор. 
Етакчи ташкилот: Тошкент фармацевтика институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади баъзи д–металлар билан 2-амино-1,3,4-тиадиазол, 2-амино-5-метил-1,3,4-тиадиазол, аминокислоталарнинг моно- ва Н,О,С–тутган аминокислоталар иштирокида аралаш лигандли комплекслари синтези, таркиби, тузилиши, физик-кимёвий хоссаларини тадқиқ этишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
айрим д-металл ионлари (галогенидлари, ацетатлари ва нитратлари) нинг 2-амино-1,3,4-тиадиазол, 2-амино-5-метил-1,3,4-тиадиазол ва аминокислоталар билан янги моно- ва аралиш лигандли комплекс бирикмалари синтез қилинган. Уларнинг таркиби ва электрон тузилиши, энергетик ва геометрик параметрлари ҳамда реаксион қобилиятини замонавий физик-кимёвий усуллар билан тадқиқ этилган; 
РТТ усулида илк бор – 2-амино-1,3,4-тиадиазол (Л1 ёки атдз) лиганди ва [ЗнЛ12Х2] (Х=Cл, Бр, И), [ЗнЛ13(НО3)2], [АгЛ13]НО3, [ЗнЛ22Бр2] (Л2-2-амино-5-метил-1,3,4-тиадиазол), [ЗнЛ22(Ч3CОО)2], [ЗнЛ23(НО3)2] ва [CдЛ26][Cд2И6] таркибли нейтрал-, катион- ҳамда катион-анион комплекс бирикмаларининг тузилиши аниқланиб, РТТ натижалари Кембридж кристаллографик маʼлумотлар базасига киритилган;
илк бор марказий атомга 1,3,4-тиадиазол гетероҳалқа экзотциклик аминогуруҳига нисбатан α-ҳолатдаги эндотциклик азот атоми орқали монодентат координацияланиши аниқланган. Л1 ва Л2 лигандлари Зн(ИИ) галогенидлари (Cл–,    Бр–, И–) ва ацетатлари билан тетраедр, нитрати билан тригонал бипирамида, Аг(И) нитрати билан тенг томонли учбурчак, Cд(ИИ) галогениди (И–) билан октаедр ва тетраедр шаклдаги комплекс бирикмаларининг молекуляр ва кристалл тузилишлари исботланган; 
1,3,4-тиадиазол ҳосилалари ва аминокислоталар асосида олинган д-электрон конфигурацияси комплекслар кристаллари тузилишининг д-металл ионлари тури, оксидланиш даражаси, ион радиуси, ацидолигандлар таркиби, турига боғлиқлигини тадқиқ этилган;
[ЗнЛ22Бр2] ва [CдЛ26]·[Cд2И6] комплекс бирикмаларининг 1Ҳ ЯМР спектроскопик усул билан лиганднинг эритма муҳитида металл ионлари билан комплекс ҳосил бўлиш жараёнида “амин-имин” таутомерияси содир бўлиб, бунда –НҲ2 гуруҳининг бир водород атоми α-ҳолатдаги эндотциклик азот атомига кўчиши аниқланган. Натижада тиадиазол молекуласидаги 5-углерод атомига метил радикалининг бирикиши ҳалқанинг электрон табиатини тубдан ўзгартириб, НҲ2(экзо)–C=Н(эндо)– фрагментидаги таутомерия, азометин ва экзоамин гуруҳи атомларининг протон алмашинув жараёни содир бўлиши исботланган;     
Фе(ИИ), Фе(ИИИ), Cо(ИИ), Ни(ИИ) ва Cу(ИИ) ионларининг аспарагин кислотаси ва бошқа Н,О,С – тутган аминокислоталар, сув молекулалари иштирокида янги аралаш лигандли комплекс бирикмаларида, Cо2+ ионининг [Cо(АспҲ)2(Ҳ2О)4] комплекс бирикмаси РТТ усули билан тузилиши аниқланиб, аспарагин кислотаси β-CОО– гуруҳининг битта кислород атоми орқали монодентат координацияланиши исботланган;
темир(ИИ)/(ИИИ) ионларининг аминокислота билан комплекс бирикмалари таркибида биргаликда Фе(ИИ) ва Фе(ИИИ) ионларини тутган би- ва полиядроли полимер тузилишли комплекс бирикмалар ҳосил бўлиши исботланган;
саноат оқова сувлари таркибидаги оғир металл катионлари [Cо(ИИ), Ни(ИИ), Cу(ИИ), Зн(ИИ), Аг(И), Cд(ИИ)] консентрациясини аниқлаш усули яратилган ва металл ионларининг лигандлар билан чўкма ҳосил қилиш қатори қуйидаги изчилликда:    Зн(ИИ) > Cу(ИИ) > Ни(ИИ) > Cо(ИИ) > Аг(И) > Cд(ИИ) эканлиги аниқланган. 
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Айрим д-металл ионларининг 2-амино-5-Р-тиадиазол-1,3,4 (Р= -Ҳ, -Ч3) ҳамда аспарагин кислотаси (Ҳ2Асп) ва бошқа аминокислоталар билан моно- ва аралаш комплексларининг синтези, тузилиши ва термик хоссалари ҳамда оқова сувлардаги оғир металл ионлари аниқлаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Л1 (CCДC, №1221239) лиганд ҳамда [ЗнЛ12Cл2] (CCДC, №1221238), [ЗнЛ12Бр2] (CCДC, №2089098), [ЗнЛ12И2] (CCДC, №127854), [АгЛ13]НО3 (CCДC, №2256671), [ЗнЛ13(НО3)2] (CCДC, №1169883), [ЗнЛ22Бр2] (CCДC, №2251742), [ЗнЛ22(Ч3CОО)2] (CCДC, №2213083) ва [ЗнЛ23(НО3)2] (CCДC, №2213119) таркибли комплекс бирикмаларнинг РТТ натижалари Кембридж кристаллографик маʼлумотлар базаси (Тҳе Cамбридге Струcтурал Дата басе)га киритилган. Натижада янги комплекс бирикмалар синтез қилиниши ва тузилишларини тўғри тавсифлаш имкони яратилган;
синтез қилинган бирикмаларнинг таркиби ва тузилиши бўйича маълумотлар 14 та юқори импакт-факторли хорижий журналларда чоп этилган мақолаларда комплекс бирикмаларни олиш ва уларни физик-кимёвий таҳлил қилиш учун фойдаланилган (Жоурнал оф Струcтурал Чемистрй, 2000, 41(3), Жоурнал Импаcт Фаcтор (ИФ)-1.4, Cанадиан Жоурнал оф Чемистрй 2003, 81(12), ИФ-2.0, Жоурнал оф Пҳйсиcс анд Чемистрй оф Солидс, 2005, 66(6), ИФ-4.9, Аcта Cрйсталлограпҳиcа Сеcтион C Cрйстал Струcтуре Cоммуниcатионс, 2006, 61(1), ИФ-1.0, Жоурнал оф Cоординатион Чемистрй 2008, 61(19), ИФ-2.1, Зеицчрифт фüр Кристаллограпҳие, 2009, 224(12) анд 2011, 226(3), ИФ - 2.7, Пҳйсиcал Чемистрй Чемиcал Пҳйсиcс, 2010, 12(40), ИФ-5.3, Жоурнал оф Ҳетероcйcлиc Чемистрй, 2014, 51(6), (ИФ)-4.7, Cоординатион Чемистрй Ревиеwс 2022, 464(214556), ИФ-23.5, Беилстеин жоурнал оф органиc чемистрй, 2023, В.130, ИФ-2.2, Руссиан Жоурнал оф Инорганиc Чемистрй 2024, 69(8), ИФ-1.8, Полйҳедрон 2025, 267(117259), ИФ-4.9 ва ҳ.). Натижада янги аралаш лигандли комплексларни синтез қилиш ва уларнинг элеcтрон спектри ва магнит хоссаларини тавсифлаш имкони яратилган;
саноат оқова сувлар таркибидаги оғир металл ионларининг [Cо(ИИ), Ни(ИИ), Cу(ИИ), Зн(ИИ), Аг(И), Cд(ИИ)] аминотиадиазолли ва аминокислотали комплекслар ҳолатида ажратиб олиш усули Навоий кон-металлургия комбинати АЖда амалиётга жорий этилди (2025 йил 17 февралдаги “Навоий кон-металлургия комбинати” акциядорлик жамиятининг 23/01-01-07/135-рақамли маʼлумотномаси). Натижада, саноат чиқинди сувлари таркибида мавжуд металл катионларини комплекс бирикма шаклида ажратиб олиш усули яратилган. 

Yangiliklarga obuna bo‘lish